Алтайдын Чолмоны

Алтай биједе ады-јолы ӱргӱлјикке артар

18.03.2022

Сакыбаган јанынаҥ табарган пандемиядаҥ улам кӧп улус божогон. Олордыҥ тоозында республиканыҥ культуразыныҥ ла санадыныҥ да улузы бар. Шак ондый улустыҥ бирӱзи — кӱн кебеделдӱ ле јайаан јайалталу Константин Федорович Малчиев

Пандемиядаҥ озо Театрдыҥ ишчилериниҥ биригӱзиниҥ Алтайдагы республикан бӧлӱги «Лицом к лицу» деген јайаандык эҥирине Константин Федоровичти кычырган эди. Ол туштажу ӧйинде бойыныҥ бала тужын ла школдо ӱренген јылдарын эске алып, кӧп куучындаган. Темдектезе, баштапкы класска барганыла колбулу бир учуралды эзеткен. Ӧй кату болгон, јааназы сары ӧҥдӱ бӧсти узак ла чеберлеген. Оноҥ дезе ол бӧстӧҥ барказына костюм кӧктӧгӧн. Оогош уулчак јурттыҥ ичиле школго јетире сыпушка чылап барган… Кандый да аҥылу ӱнле куучындаган, ондо бир ле уунда кокыр, кунук ла сӱӱш угулган. Алтай уулчак областной национальный школдо ӱренген ле бијеле јилбиркеп, хореографиялык кружокко јӱрген. Школдыҥ кийнинеҥ культураныҥ Челябинсктеги госуниверситедине ӱренерге кирген.
Константин Федорович институтты једимдӱ тӱгезип, 1973 јылда каладагы концертно-эстрадный бюродо (Госфилармония) балеттиҥ артисти болуп иштеп баштаган. Эстрадный бюроныҥ ол туштагы башкараачызы А. Юдановло бије тургускан. Оноҥ
Костя «Аҥчыныҥ бијезин» сӱрекей эптӱ эдип бијелеген. Кийнинеҥ ары «Попурри» деген кокыр бије, телекейдиҥ калыктарыныҥ бијелери ле о. ӧ. ээчий-деечий кӧнӱ барган. Ол эстрадный бригаданыҥ концерттериле јаҥыс та областьтыҥ аймактарыла эмес, је онойдо ок Алтай крайла, Хакас автоном областьла једимдӱ гастрольдогон. Албаты јайаандыгыныҥ областной туразында методист те болуп иштеерге келишкен. Је ол чаазынла иштейтен ишке узак чыдашпаган. Јайалтазы јайаандык ишти некеген, ого тартылган.
Је кеендик артыктап, Константин Кош-Агаштыҥ колхозтор ортодогы «Чуя» деген ансамблине балетмейстер болуп иштеп барган. Шак бу иш оныҥ салымына, јолына кӧп јакшынак кубулталар эткен: мында ол «Чуя» ансамбльдыҥ баш кожоҥчызы Сетер Конопьяновага, бойыныҥ јаан ла јараш сӱӱжине јолыккан. Олор биле, айыл-јурт тӧзӧгӧн. Сетер Конопьянова оныҥ чындык эш-нӧкӧри, ӱч балазыныҥ кару ла сӱӱген энези. Онойдо ок оныҥ јайаандык ижинде эҥ баштапкы болушчызы болгон.
Константин Малчиев бијелерди кӧнӱ тургузып баштаган. Ол 1979 јылда Алтай крайдыҥ филармониязындагы орус бијениҥ «Огоньки» ансамблинде «Ат јарыш» деген бијени тургузат. Шак бу бије кӧп-кӧп кӧрӱ-маргаандардыҥ јеҥӱчили ле онойдо ок
К. Малчиевтиҥ бойыныҥ визитный карточказы болгон.
Ол 1981 јылдаҥ ала 1993 јылга јетире Кан-Оозындагы балдардыҥ санаттар сургалыныҥ ӱредӱчизи ле директоры болуп иштеген. Бу сургалда ол балдардыҥ «Ойын» деп хореографиялык ансамблин тӧзӧгӧн. Бијениҥ ӧмӧлиги Элистада (Калмыкия) ӧткӧн калыктар ортодогы баштапкы фестивальдыҥ туружаачызы болгон ло ого Туулу Алтай автоном областьтыҥ комсомолыныҥ обкомы балдардыҥ калыктар ортодогы «Артек» деген лагерине путевка сыйлаган. 1986 јылда К. Малчиев јуукта јаҥы тӧзӧлгӧн «Алтай» деп фольклорлык ансамбльга балетмейстер болуп иштеерге кычырту алган. Ол бу ансамбльда «Мӱркӱт каза», «Кӱртӱк» деген ле о.ӧ. бијелерди једимдӱ, бийик кеминде тургускан. Оныҥ јайаандык иштери бийик ле јолду баалалган.
1993 јылдаҥ ала Константин Федорович Оҥдойдогы балдардыҥ санаттар сургалыныҥ директоры ла хореографиялык дисциплиналардыҥ ӱредӱчизи болуп иштеп баштаган. Ол 1994 јылда балдардыҥ «Ырыс-ту» деп хореографиялык ӧмӧлигин тӧзӧгӧн. Мында 30-таҥ ажыра туружаачы болгон. Олор ончозы Оҥдойдогы балдардыҥ санаттар сургалыныҥ хореография бӧлӱгин једимдӱ божоткон. Балдар ӧрӧ ӧзӧт, оноҥ ары барат, ордына база ӧскӧлӧри келет, је олор ончозы хореографиялык бӧлӱктиҥ ӱренчиктери болуп артат. Хореографияныҥ «Ырысту» ансамблиниҥ тӧс амадузы — калыктыҥ бијезиниҥ энчи байлыгын чеберлеп, ичкери ӧскӱрери. Онойдо ок алтай албатыныҥ јаҥжыккан хореографиялык культуразыла ыраак ла јуук талаларды, ороондорды таныштырары. 1999 јылда АР-дыҥ культура аайынча министерствозыныҥ јакааныла (20.01.1999 ј., №12) «Ырысту» ансамбльга «народный (образцовый) коллектив» деген бийик ат-јол адалган.
Балетмейстер К. Малчиев ле оныҥ башкарган јайаан ӧмӧлигиниҥ тӧс амадулары-ныҥ бирӱзи албатыныҥ кылык-јаҥын, јадын-јӱрӱмин, эдинген-тудунганын толо ачары, кӧргӱзери болгон. Алтай хореографиялык культураныҥ бойыныҥ аҥылу, танылу кыймыгулары, бијелеринде база бойыныҥ мары, эп-аргалары бар. Константин Федорович онызын сӱрекей јакшы билип, ӧмӧликтиҥ јайаандык ижинде билгир тузаланган.
Јайаан ӧмӧлик албаты-сценический бије деген жанр-бӱдӱмле иштеген. Тӧзӧгӧзинде, ӧзӧгинде албатыныҥ јаҥжыгулары ла чӱм-јаҥы болгон: «Алтай чай», «Мӱркӱт каза», «Омок эмдикчилер», «Кам», «Камчы», «Кӱртӱктердиҥ ойыны», «Бис — кӧчкӱндер уйазынаҥ» ла о. ӧ.
«Ырыстуныҥ» репертуары байлыгыла, чокум ууламјызыла аҥыланган. Репертуар јаҥжыккан культурага ла калык чӱмделгезине тайанган хореографиялык санаттыҥ эҥ артыгын, талдамазын алып, јолын алынган. Онойдо ок оныҥ алтын кӧмзӧзинде јаҥы, солун бијелер артыгынча болгон. Бу јайаан ӧмӧлик республиканыҥ эҥ артык самодеятельный ӧмӧликтериниҥ тоозында јолду адалган. Оныҥ бијелериниҥ алтын кӧмзӧзинде балдардыҥ «Ырысту» деген баледи бар ла бу учурлу ат-јолло ӧмӧлик адалган. Балеттиҥ балетмейстери-тургузаачызы Константин Малчиев, композиторы Александр Тозыяков. Алтай чӧрчӧкти бијеге эптештире салганы сӱрекей јаан једим деп айдарга јараар. Бу балетти баштапкы ла катап Эл-Ойында кӧргӱскени, байла, качан да ундылбас.
«Ырысту» Тӱндӱктиҥ ас тоолу калык-тарыныҥ 1999 јылда Москвада ӧткӧн «Северное сияние» деген бастырароссиялык фестивалиниҥ лауреады болуп чыккан. 2000-2001 јылдарда Стамбулда (Турция) телекейдиҥ тӱрк калыктарыныҥ фестивалиниҥ эрчимдӱ туружаачызы болгон эди. 2005 јылда хореографиялык ӧмӧликтердиҥ Москвада ӧткӧн калыктар ортодогы «Единство России» деген тогузынчы конкурс-фестивалиниҥ лауреады деп ададып, Гран-Приле кайралдаткан.
Константин Федорович 2000 јылда Оҥдойдогы балдардыҥ санаттар сургалында јайалталу балдарга интернат ачкан. Амадузы — Алтай Республиканыҥ ла Оҥдой аймактыҥ культура ла санат учреждениелерине иштеер кадрларды белетеери. Олор мында баштамы аҥылу белетеништӱ ӱредӱ алар. Ол балдар аймактыҥ јурттарынаҥ келип, интернатта јадып ӱренер. Санаттар сургалыныҥ бӧлӱги 200-теҥ ажыра ӱренчиктер ӱреткен. Олордыҥ ортозынаҥ 20 кирези республиканыҥ јарлу хореографтары ла керек дезе актерлор болуп, јаан јолына чыккан…
Константин Малчиев режиссер-балетмейстер болуп, калыктар ортодогы Эл-Ойындарды белетееринде ле ӧткӱреринде (1993, 1998, 2000, 2002, 2010 ј.ј.) эрчимдӱ турушкан. Ол Москвада АР-дыҥ культуразыныҥ кӱндерин ӧткӱреринде концертный номерлерди белетееринде сӱрекей тыҥытту болушкан. Орус албатыныҥ јайаандыгыныҥ тергеелер ортодо 2005 јылда ӧткӧн «Родники Алтая» деген фестивалиниҥ, 2007 ле 2009 јылдарда ӧткӧн тергеелер ортодо Кайчылардыҥ курултайыныҥ баш балетмейстери болгон.
Константин Федорович «Урсул» (1993 ј.) деген фольклорно-хореографиялык ансамбльды тӧзӧгӧн лӧ оныҥ башкараачызы болуп ак-чек ле једимдӱ иштеген. Ады јарлу «Урсул» кӧп тоолу тергеелер ортодогы, онойдо ок республикан кӧдӱриҥилердиҥ эҥ ле эрчимдӱ, јаркынду туружаачызы болуп, ады-чуузы элбеде јарлалган. 2004 јылда једимдӱ, турулталу ижи учун «Урсул» фольклорно-хореографиялык ансамбльга «албатылык» деген бийик ат-јол адалган.
Ижине чындык, профессионал узы бийик, јаантайын јайаандык учушта, бедирениште К. Малчиев јаҥыс та Оҥдой аймактыҥ эмес, је анайда ок бӱткӱл Алтай Республиканыҥ санадыныҥ ичкери ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген.
Оныҥ јайаандык јолы ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге јозок болуп артар. Константин Федорович учуры јаан јайаандык ла јондык ижи учун Россияныҥ, Алтай Республиканыҥ кӧп тоолу кайралдарыла кайралдаткан, оныҥ фотосӱри АР-дыҥ Кӱндӱниҥ доскозына тургузылган. Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи К. Ф. Малчиев јӱрӱмнеҥ арай ла эрте барганы сӱрекей карамду. Амадаганы, темдектеп алганы сӱрекей кӧп болгон. Константин Федоровичтиҥ бала-барказы, онойдо ок ӱредип салган ӱренчиктери хореографияныҥ ичкери ӧзӱмине кӧпти эдеринде алаҥзу јок.

Светлана ТАРБАНАКОВА,
искусствоведениениҥ кандидады