Алтайдын Чолмоны

Бастыра јайалтазы — келер ӱйеге

25.03.2022

Туулу Алтайдыҥ эл университединиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультединдеги Алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ тӧс јери алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдеринде баланыҥ телекейи деген тема аайынча билим-методикалык семинарларды улай-телей ӧткӱрет. Кочкор айда мындый семинар И. П. Кочеевтиҥ чӱмдемелдерине учурлалган. Тулаан айда ӧткӧн ээчиде семинар чыкканынаҥ ала бу айдыҥ 10-чы кӱнинде 85 јылдыгы кирген А. Я. Ередеевтиҥ јайаандыгына учурлалды.

Александр Янгановичтиҥ чӱмдемелдери кӧп лӧ сабада оогош кычыраачыларга, балдарга учурлалган. Оныҥ да учун оныҥ јайаандыгын шӱӱжери, ого тайанары бӱгӱнги айалгада јаан учурлу. Нениҥ учун дезе, калганчы ӧйдӧ алтай тилистиҥ сурагы курч турат. Јаш ӱйе тӧрӧл тилиле куучындайт па? Тил кунурап јаткан ба? Мындый сурактарды кӧрӧри, бичиичилердиҥ, детсадта, школдо иштеп турган таскадаачылардыҥ, ӱредӱчилердиҥ, шиҥжӱчилердиҥ, текши эл-јонныҥ ајарузына баланыҥ тили јаштаҥ ала темигип турганын чыгарары — бу семинарлардыҥ тӧс амадузы.
Бӱгӱнги айалганы кӧрзӧбис, бичиичилерис (И. Кочеев, А. Ередеев, Л. Кокышев, С. Манитов, К. Тепуков, С. Сартакова ла о. ӧ.) балдарга сӱрекей кӧп чӱмдемелдер бичип салган. Олордыҥ болужыла балдарды алтай тилге канайда темиктирери, ӱредӱликтиҥ экпинине канайда кийдирери семинарларда кӧрӱлет. Тургуза ӧйдӧ јетирӱлик јаҥы технологияларла тузаланып тура, кезикте, билбей јадып, баланыҥ јажына келишпес бичимелдер, материалдар тузаланылардаҥ айабас. Тилин јакшы билбес балдарга уур чӱмдемелдер де берилер аргалу. «Је балдарга мындый јарамыкту, јеҥил, эптӱ чӱмдемелдер бар болгон кийнинде, бис оны ӧнӧтийин бодоп ло не уурладарыс» — деп, семинардыҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи, Алтай Республиканыҥ эл-тергеелик университединиҥ алтай филологияныҥ ла востоковедениениҥ кафедразыныҥ башкараачызы филология билимдердиҥ кандидады Майя Петровна Чочкина чокумдайт.
Александр Янгановичтиҥ чӱмдемелдерин кычырзагар — ондо кабайда јаш баладаҥ ала јаан балдарга јетире келиштире чӱмдеп салгандары бар. Ол ло «Эркеледиш» деген кожоҥныҥ сӧстӧрин кӧрӧли (К. Ялбакова кожоҥдойт, кӱӱзи А. Тозыяковтыҥ): ондо јаш баланыҥ кӧксине, кан-тамырына кӱӱле кожо шиҥип калар алтай сӧстӧр. Баланы тилине јаштаҥ ала темиктирер керек деп, балдарга бичип турган бичиичилер сӱрекей јакшы билген. Бис дезе «бала арай оогош, сӧсти аайлабай турган, кандый тилле куучындаары башказы јок» деп сананадыс. Је ол јастыра кӧрӱм-шӱӱлте. Психологияныҥ шиҥжӱлик шӱӱлтелериле, баланы чыкканынаҥ ала беш јашка јетире тӧрӧл тилине темиктирбезе, ого кийнинде тӧрӧл тилине ӱренерге коркышту кӱч болор.
Кезикте улус балдарын детсадка апарып јадала сананат: «Детсадта тӱҥей ле алтайлап куучындабай јат. Ого јеҥил болзын, алтай ла орус тилдердиҥ ортозында булгалбай, јӱк ле орус тилле ӱрензин». Ол јастыра шӱӱлте. Чынынча болзо, оогош баланыҥ канча-канча тилди ӱренип, кӧндӱре куучындаар аргазы бар. Јаан кижи ӧскӧ тилдерди ӱрензе, ого, балага кӧрӧ, кӱч болор. Айдарда, јаштаҥ ала эки-ӱч тил угуп, оныла куучындашкан балдар тилдерди јакшы билер, ундыбас, булгабас болор.
Баланыҥ меези не-немеге коркышту капшай темигип, ӱренип јат. Је андый да болзо, тилге ӱредерге балала айлында јаантайын ла куучындажып турар керек. Кабайдаҥ ла ала бала энезинеҥ тӧрӧл куучынын угуп, ого темигип баштайт. Эмдиги ӧйдиҥ јаан улузы балдарга телефон-гаджеттерди, телеберилтелерди тургузып, «тегин ле кӧрӱп отурзын» эмезе «тилге бойы ӱрензин» деп сананат. Је балдарла тӱҥей ле куучындажар керек.
Семинарда балдардыҥ каладагы 14-чи таҥмалу садигиниҥ болчомдоры Александр Янгановичтиҥ ӱлгерлерин кычырган, «Айучак» деп кожоҥын кожоҥдогон. Горно-Алтайскта детсадта балдар алтай бичиичиниҥ ӱлгерлерин јилбиркеп ӱренип, јуулгандарга мынайып куучындап турганы сӱрекей јаан ижемји берет. Александр Ередеевтиҥ јуртынаҥ бу болчомдорго быйан айдылган ла сыйлар табыштырылган. Таскадаачызы Айсура Викторовна Едикеевага Быйанду самара берилген.
Туштажуга Александр Янгановичтиҥ нӧкӧр-најызы Таукен Тазымаевич Яйтынов келип, ол керегинде јылу сӧстӧр айтты, оныҥ ада-энезин кӧргӧни, ака-карындаштары керегинде куучындады. А. Ередеев радиокомитетте иштеп турарда, аҥ-куштыҥ ӱндерин бичип, балдарды Алтайдыҥ ар-бӱткениниҥ телекейине кийдирген. Баштапкы ла чӧрчӧктӧрин бичип, радио ажыра аҥ-куштыҥ ӱниле ӱнденип, сӱрекей јилбилӱ радиоберилтелер эткен эмтир.
Майя Петровна Чочкина «А. Я. Ередеевтиҥ чӱмдемелинде баланыҥ телекейи» деп доклад кычырган. Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билим ишчизи, ФАТ-тыҥ ӱредӱчизи Маргарита Сергеевна Дедина Ередеевтиҥ чӱмдемелдериниҥ кееркедим телекейи, филологияныҥ ла востоковедениениҥ кафедразыныҥ доценти Альбина Викторовна Киндикова бичиичиниҥ литературалык энчизи керегинде куучындагандар. Ол канча кире кӧп чӱмдемелдер бичигени, олор бастыра јанынаҥ шиҥделип, кееркедим узы кӧргӱзилгени керегинде айдылды.
Туштажуда онойдо ок Алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ тӧс јериниҥ, факультединиҥ семинарларыныҥ, керек-јарактарыныҥ јаантайынгы айылчызы, Шабалин аймакта Мыйтудагы школдыҥ алтай тилле ӱредӱчизи Валентина Сергеевна Кужакова болды. Ол алтай тилди коомой билер балдарды ӱредерге А. Ередеевтиҥ чӱмдемелдерин канайда тузаланып турганы керегинде куучындаган. Бичиичиниҥ чӱмдемелдери балдарды грамматикалык, фонетикалык јанынаҥ ӱредерге сӱрекей јарамыкту болгонын база темдектеди. Ередеевтиҥ чӱмдемелдериниҥ кӧмзӧзине тайанып, балдарды кӱӱ-кожоҥ, ойын ажыра ӱредер јилбилӱ аргалар белен бар. Ченемелдӱ ӱредӱчи кижи студенттерге методикалык јанынаҥ кӧп јӧп-сӱмелер айдып берди.
База бир сӱрекей јилбилӱ докладтардыҥ бирӱзи Чейнеш Пантелеевна Сабинаныҥ болды. Оныҥ бойында «Алтай бичик» деген бичик басма бар эди. Ол оогош болчомдорго тӧрӧл тилин ӱредерге эмдиги јетирӱлик технологияларды канайда тузаланза јакшы болуп турганы керегинде куучындады. Ол куучындап турган наадай белетеп салган эмтир. Электрон бичиктер тургускан, чӧрчӧктӧрди, кожоҥдорды јаҥы технологиялар ажыра кӧрӧр-угар аргалар тӧзӧгӧн. Студенттер эрчимдӱ эпшини јилбиркеп уктылар. Чейнеш Пантелеевна јуулгандарга планшет ажыра кӧрзӧ, «тындана» берип турган бичик те экелип кӧргӱсти. Јаҥы ӱйеге тӧрӧл тилин јаҥы технологиялар ажыра мынайып ӱредер аргалар бар.
Туштажуга Александр Янгановичтиҥ билезиниҥ адынаҥ Алексей деп уулыныҥ уулы Судур келип јӱрген. Салымныҥ кайкамчылу сыйы болуп, оны эш-нӧкӧриле, мында ок иштеп турган ӱредӱчи, аспирант Фаина Леонидовнала, карган адазыныҥ јайаандыгы таныштырган. Не дезе, Фаина Леонидовна билим ишти бичип, Судурдаҥ јетирӱлер аларга баштанган. Јииттердиҥ билезинде эки уул чыдап јат. Судур Ередеевтердиҥ тазыл-тамыры, ук-тӧзи кайдаҥ келгени-башталганы, ого келиштире јаан альбом белетеп јатканы керегинде куучындаган.
Јуулган улус оныҥ мындый учурлу ишти баштап алганына сӱӱнип, оныла оморкоп, јӧмӧжӧрин айтты. Ередеевтер ончо эл-јонго баштанып, Александр Янганович ле оныҥ угы-тӧзи керегинде эске алыныштар, фотографиялар бар болзо, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына эмезе факультетке аткарзын деп сурайт.
Јуунныҥ учында сӧзин Фаина Леонидовна Ередеева айтты. Ол баштамы класстарда балдар алтай тилдиҥ табыштарын чын айдарында Александр Ередеевтиҥ ӱлгерлерин, чӧрчӧктӧрин бойы кычырганын канайда тузаланары керегинде куучындады. Фаина Леонидовна мындый шиҥжӱ иш ӧткӱрип јатканы база сӱрекей тузалу ла керектӱ. Оныҥ билим башкараачызы Сурна Борисовна Сарбашева фонетика јанынаҥ специалист кижи. Чындап та, баланыҥ грамматиказы, чын бичиири ол сӧсти чын угуп, табыштарды чын айдып, ылгаштырып турарынаҥ башталат. Тилдиҥ ээжилерин анчада ла школдоҥ озо ӱредип турган кижи билер, балдарды олорло бир эмештеҥ таныштырар керек. Онойып, семинарда каланыҥ 14-чи таҥмалу садигинде балдарды алтай тилге ӱредип турган Надежда Николаевна Ойношева методикалык мындый докладтар сӱрекей јилбилӱ, тузалу ла јарамыкту болуп турганын темдектеди.
Семинардыҥ уч-турултазында Александр Янганович ле оныҥ угы-тӧзи керегинде альбомды балдары јууп белетеп салган кийнинде оны культураныҥ, ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министерстволорыныҥ болужыла канай бир кепке базары јӧптӧлди. Ол јаҥыс ла билим шиҥжӱге эмес, је анайда ок школдорго до сӱреен керектӱ иш болор. Бистиҥ бичиичилеристиҥ чӱмдемелдери, јайаандыгы, олордыҥ јӱрӱмдик јолы керегинде мындый иштер бистиҥ сыраҥай ла кӧгӱс, культуралык энчибис болот.
Онойдо ок семинарда А. Ередеевтиҥ эземине учурлай оныҥ јаткан туразында кереес-барельеф тургузары аайынча шӱӱлте айдылды. Кепке базылбаган чӱмдемелдери бар болзо, јууп, бичикке чыгарар керек деп, ончозы јӧп болды. Александр Янганович алтай литературада кӧгӱс-кӧрӱми элбек, байлык деген бичиичилердиҥ бирӱзи, биске оны ундыбай, адын кӧдӱрип јӱрер керек.
Јарамыкту семинарлар мынаҥ да ары улалар. Келер јуук ӧйдӧ туштажуда эмдиги алтай драматургияныҥ курч сурактары шӱӱжилер.

Эмина КУДАЧИНА
Автордыҥ фотојуруктары