Алтайдын Чолмоны

Једимдерди, кӱчтерди кожо ло ӧдӧдим

29.03.2022

Мениҥ иштеген ижим, једимдерим ле онойдо ок бу кире ӧйгӧ јетире јӱрген јӱрӱмим «Алтайдыҥ Чолмоны» газетле јуук колбуда ӧткӧн лӧ ӧдӧт.

1975 јылда Јабаганныҥ орто ӱредӱлӱ школына алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеп келгем. Јиит болгом, ичкери јӱрӱмге јӱткӱгем. Меге ӱредӱчи болуп иштеерге јараган, класстыҥ таскадаачызы болуп, классный часта урокты «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ солундарынаҥ баштайтам. Араайынаҥ бичинип баштагам, сакыбаган јанынаҥ меге редакциядаҥ тӧрт салковой перевод келген. Тышкары 70-80 јылдар болгон. Ол ӧйдӧ ол кӧп акча болгон. Кичинектеҥ гонорар келип турарда, меге онызы база јарай берген.
Школдо «Кӧк таман» деп кружокты ӧткӱрип, балдарды сочинение бичидип баштагам. Ӱреткен ӱренчиктерим јилбиркеп бичип туратан, је олорго гонорар-эш келбейтен. Ӧйлӧр ӧдӱп, ижим једимдӱ болуп, ӱреткен балдарымныҥ статьялары, ӱлгерлери, чӧрчӧктӧри «Башпарак» бӱкте улай ла чыгып туратан. Кружогым «Јиит корреспонденттер» деп адалган. Оноҥ 21-чи чакта, 2000 јылдарда «Јиит журналисттер» деп адалды. Ӧй солунып, ӱренчиктер чыдап, кӧрӱми кубулып, кижи бойы да эмеш јаанап, таскадып турган ӱренчиктердиҥ бичижи (санаа-шӱӱлтези) башка болуп, кижини артыктай беретен эмтир.
Мениҥ эҥ ырысту јылдарым Татьяна Николаевна Туденева баш редактор болуп иштеп турардагы ӧй деп айдарым. Ол јыл-дарда сӱрекей јилбилӱ конкурстар јарлалып туратан. Темдектезе, «Јон ортодо тоомјылу адаларга баш болзын» деген конкурста сӱреен кӧп улус турушкан эди. «Алтайдыҥ Чолмоны» газет ажыра кычыраачылар республиканыҥ эҥ ле талдама, јакшынак эр киндиктӱ улузыла, олордыҥ салымыла, билезиле, јадын-јӱрӱмиле, једимдериле танышкан. «Аракы ичпес эрлерди мактап, бажырып турза, ичийтен бисти канайдатан?» деген бичимел чыкканы санаамда артып калган. Бу конкурста кӧп ӱренчиктерим турушкан. Олорды эки кижидеҥ эрмек-куучынды ӧткӱртип бичиттирерим. Јуртта кӧп улус эреендӱ артып калган: кемниҥ де карындажы бичилбеген, кемниҥ де ӧгӧӧнин ундып салгам. Бис ондо јерлер албаган да болзобыс, је балдарга сыйга бичиктерди ле меге јараш чайный сервисти, оноҥ Быйанду самараны Айару Тохтонова ла Кӱлер Тепуков экелген эди. Угар болзо, ол конкурска јаҥыс ла јаан улус туружар керек болгон. Мен дезе ол ээжини бузуп ийген эмтирим. Је кем јок, ончо келишкен.
Газетте «Аржан сууга баратан чӱм-јаҥдар» деп конкурс јарлалганы албатыга недеҥ де баалу, керектӱ, сӱреен тузалу ла учурлу болды. Ӱредӱчилер де, јаан да улус, шыраҥкай јииттер де эмди билип, чӱм-јаҥдарысты тооп, јаҥдап јӱрет. Ӱредӱчи болуп узак јылдарга иштеп те турзаҥ, ол чӱм-јаҥдарды кезикте јакшы билбезиҥ ине.
Улу Јеҥӱниҥ 70 јылдыгына учурлай байрамга јуртта мен јаан ишти ӧткӱргем. Бистиҥ Кан-Оозы аймакта ветерандардыҥ биригӱзиниҥ јааны Александр Айдынович Матыков «Кан-Оозы аймак Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйиниҥ јылдарында» деп бичик чыгарарыс, ого керектӱ материалдарды јуугар деп јакылта берген. Мен кружоктыҥ балдарын јууйла, олорго кемниҥ таадалары, айылдаштары, ада-энелериниҥ кӧрӱш-таныштары эмезе тӧрӧӧндӧри јууда турушкан, олорды сурулап-бедиреп угыгар деп јакылта бергем. Олор керегинде материалдарды јууп, газетке ийерис деген болзо, балдар ӧкпӧӧрип, айылда улуска амыр бербей, олорды камык фотолорын коскортып, шылай берген. Балдар база ла улустыҥ айлына барып, кӧп интервью алып, газетке ийгенис. Кезиктери ӱлгер де бичиген, орус укту кезик балдардыҥ бичигени «Родникте» чыккан. Мен бойым да статьялар бичигем.
Бу ла јылда (2015 ј.) «Акула пера» деп республикан конкурс јарлалган. Алдында јылдарда ол конкурстыҥ учурын тыҥ аайлабагам. Мен газетке чыккан материалдардыҥ ончозын конкурска ийгем. Ого турушкан балдарым баштапкы, экинчи, ӱчинчи јерлер алган. Керек дезе Гран-при келишкен. Ол конкурска, ээжизиле, 14 јаштаҥ ала туружатан болуптыр, је мениҥ кичинек балдарыма сыйлар база табыштырылган. Балдарга, мениҥ бойыма «Акула пера» конкурстаҥ, ресвоенкоматтаҥ Кӱндӱлӱ грамоталар, дипломдор табыштырылган.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газетте чыккан статьяларды улус кычырала оморкоп, ол геройлордыҥ тӧрӧӧндӧри сӱӱнип, балдарга ла меге кӱндӱӱ-кӱрее эткендер. Кӧрӧр болзо, олордыҥ јууда турушкан адалары, таадалары керегинде кем де качан да бичибеген болуптыр. Анайдарда, тӧрӧл газедим меге де, кӧрӱш-таныштарга да, јерлештерге де, ӱренчиктериме де керектӱ ле тузалу болды. Кӧп улус, ада-энелер меге јаантайын быйанду јӱргӱлейт.
Узак јылдардыҥ туркунына газетте иштеп турган ишчилерле де таныжып алганым недеҥ де баалу. Темдектезе, К. Пиянтиновала, Н. Бельчековала, С. Опонгошевала јуук колбуда иштегенис те, иштейдис те. «Башпарак» бӱк аайынча Ай-Тана Торбоковала, Айару Тохтоновала јуук колбуда иштегем. Ай-Тананы бу јуукта телевизордоҥ кӧрдим, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаарда, једимдерине сӱӱндим. Айару Тохтонова «Кан-Чараста» иштейт, кычыраачыларды јараш интервьюлериле, статьяларыла таныштырат.
Кӧӧркий редакторлорго, ишчилерге кандый кӱч болгонын мен эмди јаҥы оҥдодым. Не дезе, улустыҥ, ол тоодо мениҥ де, колдоҥ бичиген материалдарды, почерктерди оҥдобой, оны кепке базары кандый кӱч иш. Је мен эмди бойым компьютерге согуп ӱренип алгам.
Кижиниҥ јакшызынаҥ эбире телекей јаранар. Кажы ла јуртта бойыныҥ јайалталу, јаан једимдерге јеткен ле тем-јозок алгадый улузы бар. Олордыҥ тоозында, темдектезе, мениҥ кӧрӱш-таныжым кӧбӧк сӧӧктӱ Раиса Капшаевна Улачина керегинде јылу сӧстӧр айдар кӱӱним бар. Он јыл кайра алтын бозогоны алтап, арка-сыны јеҥилип, кару улузыныҥ, бала-барказыныҥ, тӧрӧӧндӧриниҥ, кӧрӱш-таныштарыныҥ, ӱӱрелериниҥ алкыш-быйаныла Раиса Капшаевна јеҥил айак јӱрет. Бу эпшини јайаан ӧрӧкӧннӧҥ јайалталу, албатынаҥ алкышту јӱрген кижи деп айдарга јараар. Раиса Капшаевна беш баланыҥ энези, кӧп баркалардыҥ јааназы, «Быйанду эне» деген медальла кайралдаткан.
Он јыл кайра бу эпшиниҥ 60 јажы кирерде, мен «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке оны уткып бичигем. Бичимелимниҥ учында мынайда бичигем: «Ол бала таппай, санааркап јӱрген келиндерди быйанду, јымжак колдорыла томдоп, сыймап, быйанын јетирет. Онойдо ок сынык-бычыкты да сыймап, ӱйе-сӧӧгин јерине кийдирип, албатыга быйанду јӱрет». Газет чыккан кийнинде удабай ла бистиҥ айылга колында «Алтайдыҥ Чолмоны» газет тудунган эр кижи келген. Мен газетте Раиса Капшаевна бистиҥ айылдажыс деп бичиген болгом. Ол эр кижиге Раисаны телефон ажыра сурулап, кайдӧӧн баратанын айдып бергенис. Кийнинде угар болзо, ол улус Шашыкманныҥ эмтир. Балдары 7 јыл јуртап, бала таап болбой турган биле. «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти кычырала, ол газетти тудунала, арчын кӧрӱп турган кижиге барган. Газетте бичигенин, ондо фотоны кӧргӱзип, бу кижинеҥ биске болуш једер бе деп сураган эмтир. Арчын кӧрӱп турган кижи газетти лаптап ајыктап кӧрӧлӧ, «эйе, слерге болужы једер» деп каруузын берген. Раиса Капшаевнаныҥ быйаны једип, ол биле эки кыс чыдадат.
Бир катап кӧрзӧм, «Алтайдыҥ Чолмонын» тудунып алган таныш эмес ӱй кижи Капшаевнаны бедиреп јӱрген. Раиса Капшаевнага ыраак Хакасиянаҥ јиит биле эки балалу болгонына сӱӱнип, кӱндӱӱ-кӱреезин јетиргенин кӧргӧм. Онойдо ок јиит билелер Оҥдойдоҥ, Кош-Агаштаҥ ла ӧскӧ дӧ јерлердеҥ келип, Раисаныҥ быйанду колынаҥ болуш алгылап, ого быйанду јӱргилейт. Раиса Капшаевна Сахалин барып, балдарына бала кӧрӱжип, болужып јӱрген. Уулыныҥ ондо нӧкӧри билези он јыл јуртап, бала таап болбой турганын куучындаган эмтир. Јиит биле бурят укту улус. Алтайдыҥ эпшизи Раисаныҥ быйаны једип, бу биле эки балазын чыдадат.
Јазап сананып кӧрзӧ, «Алтайдыҥ Чолмоны» газедисти кычырып турган улус, солундарды кычырып, бойына керектӱ, тузалу јетирӱлерди таап алат. Онойып Раиса Капшаевнала газет ажыра таныжып, бир канча биле балдарлу болуп калды. Алтай улустыҥ тоозына ол јаҥы чыккан балдар кожулды, ырысту билелер нак јуртап, ада-эне болгылап калды. Ол ырыс недеҥ де баалу эмей. Јаш балага јаҥы јӱрӱм, ӧзӱм берген, билеге ырыс-кежик сыйлаган Раиса Капшаевнага баш болзын!
Эл-јонго, улуска су-кадыкты сыйлаары — бистиҥ ак халадын кийген медишчилеристиҥ агару кереги. Ајару ла килемји деген сӧстӧр олорго јаан, тереҥ учурлу. Бир катап бистиҥ школго балдардыҥ тижин эмдеп, городтоҥ врач-стоматолог Галина Бухтубаевна Борсукова келген. Ол РФ-тыҥ су-кадыкты корыырыныҥ отличниги, АР-дыҥ нерелӱ врачы, једимдӱ, тузалу ижи учун кӱндӱлӱ грамоталарла кайралдаткан тоомјылу эмчи. Балдарыныҥ тижин эмдедип, аймактыҥ јурттарынаҥ кӧп улус келген. Ончозы алкыш-быйанду јангылаган. Мен кружокто јӱрӱп турган Лена Пышпылованы «Алтайдыҥ Чолмонына» быйанду самара бичиткем. Статьяныҥ учында: «Бастыра балдардыҥ, олордыҥ ада-энелериниҥ адынаҥ Галина Бухтубаевнага алкыш-быйаныс айдадыс. Ӱстинде отурган башкараачылар «Алтайдыҥ Чолмонын» кычырып, бу быйанду, ченемелдӱ эмчини тооп, баалап, Кӱндӱлӱ грамота берген болзо, бистиҥ алкыш-быйаныс једер эди» деп эрмек болгон. Оныҥ кийнинеҥ ӱч јыл ӧткӧн. Бис статья керегинде ундып та салганыс. Галина Бухтубаевна ойто Јабаганга келип, балдардыҥ да, јаан да улустыҥ тижин эмдеген. Бис экӱ јолугала, барды-јокты куучындажып турганчабыс, ол јылу кӱлӱмзиренип, мынайда айтты: «Ол слердиҥ бичиген статьяныҥ кийнинеҥ мени Эл Курултайдыҥ Кӱндӱлӱ грамотозыла кайралдаган». Мен каруузына: «Алтайдыҥ Чолмоны» газедистиҥ учуры кандый јаан» деп айткам.
Эҥ ле ырысту учуралдардыҥ бирӱзи — «Женщины Алтая — Алтайдыҥ эпшилери» јондык организация 2018 јылда чаган айдыҥ 14-чи кӱнинде мени «Россияныҥ эпшилериниҥ биригӱзи» деген бастырароссиялык медальла кайралдаганы. Окылу кычыртула келгендердиҥ тоозында кӧп эпшилер болгон. Кӧп јылдардыҥ туркунына мен ӱй улустыҥ јӱрӱми ле једимдери, тоомјылу билелер керегинде статьялар бичигем. Јабаганда кару газедин јилбиркеп кычыратан јаан улус бар. Темдектезе, «Мен газедим бичитпегенче, калаш јибезим» – деп, Эртеш эјебистиҥ эш-барааны айдатан. Јаанак јажы јаандай да берген болзо, «Алтайдыҥ Чолмонын» јаантайын бичидет, ондо бичилген солундарла јаантайын јилбиркейт. Бу кӧдӱриҥилӱ јаан байрамда јаан јашту эпшилер медальдарла кайралдаткан.
«Алтайдыҥ Чолмоны» кару газедисти кичееп, јарандырып, кӧп јылдардыҥ туркунына баш редактор болуп иштеген (эмди республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» бичик басманыҥ јааны) Т. Ту-деневага, К. Пиянтиновага, Н. Бельчековага, С. Опонгошевага, С. Кыдыевага, эмдиги редактор С. Трияновага, оныҥ ордынчызы К. Яшевке, онойдо ок А. Адаровко, Е. Бутушевке ле А. Сулуковко, онойдо ок корректорлорго, верстканыҥ ишчилерине кычыраачылардыҥ адынаҥ быйанымды айдадым. Иштеген ижигер једимдӱ болзын, айыл-јуртыгарда амыр-энчӱ турзын, Алтайыстаҥ курчулу, албатынаҥ алкышту јӱрӱгер.
Быјыл газедистиҥ 100 јылдыгын темдектейдис. База 100 јылдаҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» 200 јылдыгын база бийик кеминде темдектезин. Газедис јылдаҥ јылга, ӱйедеҥ ӱйеге јылыйбай, јаранып барзын. Мен канча кире су-кадык јӱрерим, сӱӱген «Алтайдыҥ Чолмоны» газедимле јуук колбуда јӱрерим.

Тоогонымла, Г. КЕСТЕЛЕВА,
РФ-тыҥ иштиҥ ветераны, Јабаган јурт