Алтайдын Чолмоны

Телкемдер ачкан кӱӱ

29.03.2022

Айдыҥ бажында ишмекчи јол-јорукла Урлу-Аспакта болуп, оныҥ школына айылдап јӱргенис. Ӱредӱчилерле, балдарла куучындажып, олор урокторго јӱре берерде, школдыҥ ашканазына кирдим. Ондо јалакай, јылу чырайлу эпши айак-казан јуунадып турды. Оныла таныжып, эрмектештим.

Тамара Александровна Кухтуекова школдыҥ ашканазында экинчи јыл иштеп јат. Ол мында чыккан, мында ла ӱренген кижи. Озо баштап совхозто зоотехник болуп он јыл иштеген, оноҥ — магазинде. Газет керегинде айдып, јуртта почта јоголгон учун оны бичитпей барган деп јартады. «Јуртта јаан јашту улус чек астаган. «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» кычыраачылары, тилди јакшы билери олор болгон ине. Сегизен јаштаҥ эмеш ле ашкандары јокко јуук. Бисте алтан-јетен јашту улус кӧп. Мен 1959 јылдыҥ. Эмдиги бала-барка газет кычырардаҥ болгой, бойыныҥ тилин билбес, ончо ло ӧйин телефондо, компьютерде ӧткӱрер болуп калган.
Адамныҥ адазы беш карындаш кижи болгон, је эм тургуза бис, олордыҥ калдыктары, бой-бойысты јазап билбезис, таныш эмезис. «Эземниҥ бичиги» бар болуп, бис оноҥ карган адабыс Александр Карпович Кухтуеков керегинде јетирӱни таптыс. Эш-нӧкӧрим јада калганынаҥ бери он јылдаҥ ажа берди. Беш бала чыдадып салганыс. Ӱредӱни ончозына бергенис. Балдар ончозы калада јадып иштейт, јаҥыс ла бир кызым мында ӱредӱчи болот» — деп, Тамара Александровна куучындады.
Токыналу, тӧп мындый куучын-эрмектеҥ јурттыҥ улузы туристтер амыраар јерлерде кӧлдӧр тудуп турганынаҥ чала јалтанганын уктым. 2014 јылда Майма аймакта јаткандардыҥ туралары, јерлери сууга алдыртканы (ол тоодо Урлу-Аспакка да чыгым болгон) эл-јонныҥ санаазында чочыдулу эске алыныш болуп арткан. Јурттыҥ ӱсти јанында амыраар «Алтай Резорт» комплексте балыктар туткан ӱч кӧл бар. Ого ӱзеери јурттыҥ база бир јанында ӧскӧ аргачы база кӧл тударга јаткан деп табыш угулган эмтир…
Тамара Александровна мынайып узакка алтайлап куучындашпаганы удап калган деп ачыгынча айтты. Ол школ ӧйинде алтай тилле јакшы ӱренген. Је јӱрӱм солынып, јуртта орус улус кӧптӧгӧниле, эш-нӧкӧри, каланыҥ кижизи, оруссып калганынаҥ улам тӧрӧл тилиле ас куучындаган. Эки кызыныҥ ӧбӧгӧндӧри Оҥдойдыҥ, Јабаганныҥ су-алтай тилдӱ улузы болордо, Тамара Александровна олорло кожо јакшызынып куучындажып јӱрет.
Онойдо ок бу эпши тӧрӧл Урлу-Аспактыҥ келиндериле кожо алтай јаҥардыҥ, кожоҥныҥ «Алтынсай» деп ансамблин тӧзӧп, кӱӱлик телекейдиҥ эрчимдӱ турчылары болгонынаҥ бери сегис јыл боло берди. Јурттыҥ јылдыстары кӧп тоолу байрамдарда, башка-башка керек-јарактарда јаантайын амадап туружадылар. Ол тоодо Чагаа-Байрамда, Эл Ойында ла Јаҥар кожоҥ, Тастаракай деген кӧрӱлерде. Ӧмӧликте бойыныҥ јаркынду, јараш кеп-кийими болорына, Майма аймактыҥ Культура байзыҥыныҥ директоры болуп тура, Ильнур Ударцев болушкан.
Кӱӱсӱӱчилердиҥ бу ансамблинде баштап тарый сегис кижи болгон. Олордыҥ эҥ јааны Агафья Аднашевна Потагашева тоолу јыл кайра ак-јарыктаҥ јӱре берген. Је оныҥ ордына ӧмӧликке бӱдӱн биле келген деп айдарга јараар. Ого ӱзеери кандый биле?! Улу кайчы Николай Улагашевтиҥ калдыктарынаҥ: Дмитрий Улагашев ле эш-нӧкӧри Таисия. Ансамбльдыҥ тӧзӧгӧзи — ол 60-70 јаштыҥ ичинде эпшилер: Надежда Васильевна Бодрошева, Людмила Яковлевна Чунижекова, Надежда Санатовна Потагашева, Наталья Тимофеевна Смольникова.
Кожоҥчы ӧмӧлик тӧзӧӧр амаду-санаага, завклуб болуп иштеп тура, Л. Я. Чунижекова келген. Ол бойы Кан-Оозы аймактыҥ Јалаҥай-Бажы јуртыныҥ кижизи.
Быјыл кожоҥчылар Чагаа-Байрамныҥ онлайн аайыла ӧткӱрилген «Тастаракай» кӧрӱзинде туружып, экинчи јер алгандар. Кокырчы ӧмӧлик «Уральские пельмени» телеберилтедеҥ каткымчылу ойын табып, оны алтай тилге кӧчӱрип, бойына келиштире јазаган. Кӧрӧӧчилер олордыҥ ойынын бийик баалаган.
Ойын-концерттерге, јаан керек-јарактарга ӱзеери бу нак ӧмӧлик тегин ле јуулыжып, амырап јӱрерин јакшызынат. Олор бойыныҥ ла арга-кӱчиле кӧлӱктеҥ јалдап ийеле, улай ла јоруктагылайт. Мындый солун јорукташ ортодо јаҥыс ла бистиҥ тергееле эмес, онойдо ок Сибирьдиҥ тӧс калазы Новосибирсктӧӧн, телекейде эҥ тереҥ Байкал кӧлдӧӧн јоруктар болгон. Калганчы темдектелгениле кожоҥчылар Москва, Казахстан барарга сананган. Пандемиядаҥ улам бу амадулар бӱтпеди. Је олорды эрчимдӱ улус кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱреринде алаҥзу јок. Чындап, јер болзо, олор ӧскӧ дӧ јерлештерин кожо алат.
Людмила Чунижекова, мундус сӧӧктӱ:
— Бис бу ӧмӧликти бойыстыҥ бала-баркабыска калыгыстыҥ чӱм-јаҥын, культуразын кӧргӱзерге, ӱредерге, јурттыстыҥ адын кӧдӱрерге тӧзӧгӧнис. Јииттериске јозок болорго амадайдыс. Олор ортодо биске кожуларга тургандары бир эмештеҥ де болзо, табылып јат. Јуртыска учурлу бу ижисти мынаҥ ары апарарыс ла, амадулар кӧп.
Надежда Бодрошева, мундус сӧӧктӱ:
— Мен амыралтага чыгала, алтай аш-курсак эдип баштагам. Оноҥ јажым јаанап, ол ижимди токтодып салгам. Бу ӧмӧликте турушканым меге јаан сӱӱнчи, јаҥы тыныш берет. Байрамдарда турушканыста, чырмайып, быштак-курутты белетеп ийедим. Эрке беш баркам бар.
Наталья Смольникова:
— «Алтынсай» ансамбльда турушканым меге кӧп јаҥы јол-јоруктар экелген. Онойдо ок бой-бойыска болужып, нак јӱргенис јӱрекке база сӱӱнчи. Амадап, керек-јарактарда туружадыс, јеҥӱлӱ јерлерге де чыгадыс. Бу ла јуукта аймак кеминде ӧткӧн ле республикан «Тастаракайда» 2-чи јерлер алганыс.
Майма аймактыҥ Урлу-Аспак јуртында алтай калыгыныҥ јаҥжыгуларын мынайда улалтып јаткан эпшилер бары оморкодулу ла иженчилӱ. Чындап, олордыҥ ончозыныҥ бала-баркаларыныҥ аттары орус болуптыр. Је кийнинде ӧйдӧ чыккан баркачактарына олор алтай јараш аттар берер деп, биске сӧзин берди. Ансамбльдыҥ да ады — Алтынсай — кандый јараш ат!

Эмина КУДАЧИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругында Улагашевтердиҥ јайалталу билези