Алтайдын Чолмоны

Эрјинелӱ Эре-Чуйдыҥ эл-јонына учурлайдым

05.04.2022

Эре ле Чуйыс – энчӱ јер,
Эрјинениҥ турлусы.
Эбиреде калыгыс
Энчӱлеп берген алкышту.

Ада ла Чуйыс – амыр јер,
Аргымактыҥ турлусы.
Айландыра калыгыс
Амыр берер алкышту.
(Алтай албатыныҥ кожоҥы)

2021 јылда «Энчилӱ Эре-Чуй јериниҥ кеп-куучындары, калыктыҥ оос куучындары» («Предания, устные народные рассказы благодатной земли Эре-Чуй») деп бичигим ак-јарыкка кепке базылып чыкты. Билим иште телеҥиттердиҥ Эре-Чуй кабайы керегинде јаҥжыккан кӧрӱм-санаазы, оос куучындары, јерлердиҥ аттары, байлу ыйык туулары ла чайык чыкканы керегинде кеп-куучындардыҥ вариант ла версия бӱдӱмдери кӧрӱлген. Бичиктиҥ тӧзӧлгӧзи мениҥ, автордыҥ, 2003-2007 јј., 2010, 2012, 2017, 2019 ј. ј. Кош-Агаш аймактыҥ: Тошоҥты, Кӧкӧрӱ, Телеҥит-Сортогой, Кош-Агаш, Ортолык, Мукур-Таркаты, Јаҥы Белтир, Эне-Белтир, Чаган-Оозы, Курай, Кызыл-Таш, Бел-Ажу (Јасатыр) јурттарыла јоруктап јууган фольклорлык материалдарынаҥ турган. Тексттердиҥ расшифровказын ла оос чӱмдемелдерди алтай тилдиҥ телеҥит јарчаазынаҥ (диалектинеҥ) орус тилге бойым кӧчӱрдим.
Монография академикалык билим чыгартулардыҥ некелтезине келиштире јазалган. Фольклордыҥ тексттерин кижи бойы канайда куучындап турган, фольклорист анайда ла ок бичип, бойынаҥ јарандырып, сӧс кошпой, литературалык тилдиҥ ээжилерине келиштире эрмек-куучынды тӱзедип јазабай јат. Бу некелте аайынча билимчилер фольклорлык чӱмдемелдердиҥ тилин ширтеп, јербойыныҥ эрмек-куучыныныҥ аҥылузын, ӧзӱмин шиҥдеп кӧрӧр аргалу.
Автордыҥ Эре-Чуйдыҥ телеҥиттериниҥ кеп-куучындарына, чындык куучындарына (быличка), легенда-куучындарына учурлалган баштапкы шиҥжӱ иштери 2006, 2013 јылдарда чыккан. Јаҥы бичикте калыктыҥ оос куучындары керегинде билим иш анаҥ ары улалып, тереҥжиде кӧрӱлет.

«Чуй» деп сӧстиҥ јебрен тазылын бедирегени
Бичиктиҥ баштапкы бӧлӱгинде Кош-Агаш, Улаган, Оҥдой аймактарла агып турган Чуй сууныҥ аҥылузы, «чуй» деп сӧстиҥ учуры, баштамы јебрен тазылы кайдаҥ табылганы шиҥделет. Чуй / Чу / Шу деп атту суулар Кыргызстанда, Казахстанда, Бурят јеринде, Иркутск областьта учурап турганы база кайкамчылу. Билимчи «чуй» деп сӧстиҥ учурын, тазыл-ӧзӱмин табарга, «суу» – «вода, река», «суйултар / суйылтар (тӧзӧлгӧзи – суйу- / суйы-), суйук» – «становиться, (с)делаться жидким, разжижаться; жидкий» деп учурлу сӧстӧрди башка-башка тилдерде тӱҥдештирип кӧрӧт. Тӱрк, моҥол, кыдат-тибет тилдерде «суу / сув / суб / суг / суй / уу / ус / (шуей) / чу / хыу» – «вода, река» деп учурлузы јарталат, «суу» деп сӧс бу тилдерде оосло айдылганы ла учурыла тӱҥейи јилбиркедет. Тюркология билимде «суйук», «суу» деп сӧстӧрдиҥ генетически јуук колбузы керегинде айдылат. Айдарда, «суйултар / суйылтар (тӧзӧлгӧзи – суйу- / суйы-), суйук» деп сӧстӧр «су / уу» – «вода, река» деп учурлу јебрен тазылдаҥ бӱткен болор бо? Сууныҥ адында артып калган «Чуй» деп сӧс, байла, «вода, река» деп учурлу. «Чуй» – тӱрк, моҥол, кыдат-тибет тилдерде «суу / сув / суб / суг / суй / уу / ус / (шуей) / чу / чул / хыу» деп сӧстӧрдиҥ база бир фонетикалык вариант бӱдӱми.

Кыдат летописьтерде Чуй суу керегинде
Кыдат летописьтерде бичилген јебрен тӱрктердиҥ бӱткени керегинде кеп-куучындарда Чуй суу база айдылат. Н. Я. (Иакинф) Бичуринниҥ кӧчӱрген тексттеринде: тӱкӱлердиҥ ада-ӧбӧкӧзи – Ичжини-Нишыду бӧрӱнеҥ чыккан деп јарталат. Ол арјанынаҥ јайалталу, јадачы кижи болгон. Нишыду эки эш-бараан алган: бирӱзи јайдыҥ ээзиниҥ кызы, экинчизи – кыштыҥ ээзиниҥ кызы. Баштапкы абакайынаҥ тӧрт уулду болгон. Ол уулдардыҥ бирӱзи «Чуси» деп сууныҥ јарадында јаткан, Надулу-ше деп аттузы «Басычу-сиши» деп кырларлу, соок јерде јаткан. Надулу-ше јадалап, јылу тӱжӱрген, улусты сооктоҥ аргадаган. Оноҥ улам оны тӱкӱлердиҥ башкараачызына тургускандар (Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. I. М. – Л., 1950. С. 259).
Н. А. Аристовтыҥ бичигениле болзо: «Тӱндӱк Вэй династияныҥ тӱӱкизи» деп адалган кыдат летописьте «Чу-си» деп Туулу Алтайдагы Чуй (Чу) суу айдылат. «Басы-Чу» – «Чуйдыҥ-Бажы» дегени, «ши» – кыдаттап «таш» дегени. Айдарда, кырларлу, ташту Чуйдыҥ-Бажы деп оҥдоор керек (Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей, и сведения об их численности // Живая старина. СПб., 1896. Год 6. Вып. III-IV. С. 280).
Чуйдыҥ телеҥиттери эмди де бойлорын «Чуйдыҥ / Эре-Чуйдыҥ кижизи», «Чуй-Бажыныҥ кижизи» деп аданат. «Чуй-Бажыныҥ улузы» деп, кӧп сабада Кӧкӧрӱ јурттыҥ эл-јоны чотолот. Айдарда, озогы кыдат бичимелдерде алтай-телеҥиттердиҥ ада-ӧбӧкӧзи керегинде айдылган?

Чуй ла Кадын керегинде кеп-куучын
Кош-Агаш аймакта Чуй ла Кадын суулар керегинде кеп-куучынныҥ варианттары ла версиязы учурайт: Чуй ла Кадын јер јайаганы керегинде (Чуйдыҥ јайаган јерлери: элбек чӧлдӧр, ачык јалаҥ јерлер; Кадын агаш-ташту јерлер јайайт), Чуй ла Кадын маргышканы керегинде (кем кемди озолоор); Чуй деп атту уул ла Кадын деп атту кыс керегинде. Бу кеп-куучындарды Севастьян (Себастьян) Сопо бойыныҥ ӧйинде балдарына – Е. С. Толоевага (кыс ӧбӧкӧзи – Сопо), Т. С. Сопого ло К. С. Сопого куучындаган эмтир. Бис бу јаан јашту ӧрӧкӧндӧрдӧҥ кеп-куучынныҥ варианттарын ла версиязын бичип алдыс. Тексттерде кара тас / томыртка деп куштыҥ бажы / тӧбӧзи / чокызы недеҥ улам кызыл ӧҥдӱ болуп калганын јартайт. Чуй ла Кадын керегинде кеп-куучынныҥ сюжеди јаҥыс ла Кош-Агашта эмес, је ӧскӧ дӧ аймактарда элбеде јарлу. 1909 јылда А. В. Анохин Улангомдо А. Я. Мальцевтеҥ Бий ле Кадын керегинде текстти уккан. 1986 јылда Т. Садалова Шабалин аймакта Бий ле Кадын керегинде кеп-куучынды база бичип алган.

Телеҥиттердиҥ Эре-Чуй керегинде јаҥжыккан кӧрӱм-санаазы
Озогы ӧйдӧҥ бери јербойыныҥ эл-јоны Эре-Чуйды: «алаканча Эре-Чуй», «кујурлу јер», «јылан јӱрбес јер», «узун курт ӧтпӧс јер», «ару јер», «байлу јер», «эрјинелӱ Эре-Чуй», «эне болгон Эре-Чуй», «Эре-Чуй – кабай», «јердиҥ киндиги», «јердиҥ эҥ бийиги» деп байлайтан: «Эре-Чуйга бака-јылан баспайтан, јаман неме келбейтен јер тийт, «јердиҥ киндиги» деер» (М. Ј. Урелова, Мукур-Тархаты јурт). «Эре-Чуй – јердиҥ киндиги, нениҥ учун дезе аштаган-суусаган [киши] мында киши болгон… Аштаган-суусаган улус, ончосы келеле, бастыра бу Эре-Чуйдаҥ тын алган…» (З. У. Тудуева, Белтир јурт). «Бо[г]о јаткан улус тойу јӱрер, качан да јоксырабас, тобрагын да јисе, аш болор, эм болор не, ташы да эм» (А. В. Эдешев, Курай јурт).
Телеҥиттер ӧскӧн-чыккан јерин, айландыра телкемин кийис айылга тӱҥейлейт. Кийис айылдыҥ эжиги кӱнчыгыш јаар баштанган болзо, эжиктеҥ оҥ јаны – эпши јаны болор, сол јаны – эр јанына келижер. Онойдо ок, Эре-Чуйдыҥ байлу ыйык туулары «эне јанына» (эпши јанына) ла «ада јанына» (эр јанына) бӧлӱнет. Эне јаныныҥ ыйыктары: Кӧкӧрӱниҥ кӧк ыйыгы, Чичке-Теректиҥ ыйыгы, Јаан-Теректиҥ ыйыгы, Ӱйттӱ-Теректиҥ ыйыгы. Ада јаныныҥ ыйыктары: Ирбистӱ, Тепсеҥ-Баш ла о. ӧ. Эмезе Чуй сууныҥ агыныла база аайладып кӧргилейт: Чуй сууныҥ оҥ јаны – эне јаны, сол јаны – ада јаны. Јурт јердиҥ улузыныҥ айтканыла болзо, эне јаны, ада јанына кӧрӧ, јымжак болор:
«Ыйыктардыҥ турганы бу кийис айылла тӱҥей. Кийис айылды кӧдӱре jердеҥ кӧрӱп эткен неме не… Бу jер-теҥери каныйып… Бу эр jаны – Чуйдыҥ олjон jаны, эне jаны – бу jаны. Ирбистӱниҥ ыйыгы – эр jаны, Кӧкӧрӱниҥ ыйыгы – эпши jаны. Бу jымшак, эне jаны кошту jымшак болор. Эр jаны кошту кату болор jердиҥ» (В. Челтуев, Ортолык јурт).
«Осоогы улустыҥ куучынын укса, ада јанынаҥ эне јаны јымшак. Бир-бир [неменеҥ] ада јанына јашынсаҥ, сени теен… торбок чылап кӧргӱсер дийт јашынсаҥ, эне јанына јашынсаҥ, сени оймок чылап јашырар тийт бир-бир неменеҥ, јаман неменеҥ деп улус аный куучындайтан» (К. И. Балыкчинова, Телеҥит-Сортогой јурт).
Телеҥиттердиҥ кӧрӱмиле, Эре-Чуйда јылан, бака, келескен, кыскарта айтса, андый јаман курт-коҥыс јӱрбес, ару, байлу, кујурлу јер. Јаан ӧрӧкӧндӧрдиҥ куучыныла болзо, Эре-Чуйга јылан јылып кирзе, чак, јаман ӧйлӧр башталар. Кош-Агаш аймактыҥ улузы јыланныҥ ла јееренниҥ маргышканы керегинде кеп-куучынды јакшы билер: озогы ӧйлӧрдӧ Чуйдыҥ чӧлинде јеерен деп аҥ јӱрген. Бир катап јеерен ле јылан маргышкан: кем кандый јерде јадар. Учы-тӱбинде мындый јӧпкӧ келгендер: јеерен элбек чӧлдӱ Эре-Чуйда јӱрер, јылан – агаш-ташту, кара тобракту јерде. Олор Ӱйтту-Терек деп јердиҥ суузын кечпес деп, бой-бойына черт берген. Оноҥ улам јылан Ӱйттӱ-Теректи кечип, Эре-Чуйга кирзе, чак башталар деп бодойтондор.

«Јылан бистиҥ Чуйдон ӧтпӧс јаҥду неме»
«Јылан бистиҥ Чуйдон ӧтпӧс јаҥду неме теген. Бу јанында Ӱйттӱ-Терек деп туран јерди…, јылан ла јеерен экӱси мааргышала, айла бой-бойыла јӧптӧшӧлӧ, Ӱйттӱ-Теректи бери јеерен кечпес, јылан Ӱйттӱ-Теректи ӧрӧ ӧтпӧс деп сӧсин беринген неме деп угуп јӱрем. Јылан бистиҥ Чаган јеринде бар… Јеерен деп аҥды бу ла мен бала тушумда [кӧргӧм]… (Је оны сениҥ абаларыҥ, адаҥ да кӧргӧн лӧ болбой?). Ортолыктыҥ чӧлинде толтыра болгон не ол» (А. Ј. Адыкинов, Чаган-Оозы јурт).
Кызыл бичикке кирген јеерен (антилопа дзерен) деп аҥ Чуйдыҥ чӧлинде XX чактыҥ 60 јј. јоголып калган. Јалаҥаштыҥ петроглиф-таштарында содон мӱӱстӱ јеерендердиҥ јӱк ле јуралган сӱрлери арткан.

Байлу ыйык кырлар
Тӱрк ле моҥол укту калыктар канча чактар ӧткӱре ыйык тууларын байлап, кӧдӱрип келген. Јебрен тӱрктер Бодын-инли деп бийик кырга мӱргӱйтен. «Моҥолдордыҥ эрјинелӱ кеп-куучынында» («Сокровенное сказание монголов») айдылганыла болзо: Тэмучжин истежип келген меркиттердеҥ качып, Бурхан-Халдун кырга јажынып, тынын аргадаган. Оноҥ улам ол јӱрӱмин корыган тууны ӱрӱстеп, такып, ого бажырган (Моҥолдордыҥ эрјинелӱ кеп-куучыны / Т. Садалова кӧчӱрген. Горно-Алтайск, 2010. С. 24).
Јебрен ӧйлӧрдӧҥ ала эмдиги ӧйгӧ јетире алтайлар база ок байлу ыйыктарына мӱргӱйтен: Бабырганга, Кадын-Бажы – Ӱч-Сӱмерге, Јал-Мӧҥкӱге, Кабак-Тайгага ла о. ӧ. Кош-Агаш аймактыҥ эл-јоны Сайлугемниҥ, Кӧкӧрӱниҥ, Ирбистӱниҥ, Тепсеҥ-Баштыҥ, Јаан-Теректиҥ, Ак-Туруныҥ, Чийнелӱниҥ ыйыктарын ла оноҥ до ӧскӧ ыйыктарды такып кӧдӱрген. Чак, бускалаҥ ӧйлӧрдӧ улус байлу ыйык кырларынаҥ суранып, колтыгына јажынып, сыгынып, тынын корыган.

Чайык керегинде кеп-куучындар ла јербойыныҥ улузы ыйык тууларга чыкканы керегинде куучындар
Кош-Агаш аймакта чайык керегинде кеп-куучындар элбеде јарлу: озодо јердиҥ ӱстине чайык чыккан. Улус Кӧкӧрӱниҥ ыйыгына / Ирбистӱниҥ ыйыгына / Тепсеҥ-Баштыҥ ыйыгына ла о. ӧ. ыйыктарга чыгып, ыжыктанып, тирӱ арткан. Чайыктыҥ ӧйинеҥ бийик кырларда салдар / кемелер / кабайдыҥ сыныгы / казан / казанныҥ кулагы / јарыгы артып калган.
«Чайык чыккан, анаҥ албаты-јон качып, бу Эне-Ыйыктыҥ (Кӧкӧрӱниҥ ыйыгыныҥ) ӱстӱне чыккан. Анда касанданган јаан касанныҥ… кулагы иши ӱсе бар дешип, тегинде аныйт јаттан, бу Ыйыктыҥ ӱстӱнде. Ого албатыныҥ тыны калган јер дешип. Оныҥ учун олдӧӧн эмди тегин ӧйдӧ киши чыкпас дешип, аныйыш јадар. Эки-јаҥыс улус байа тегинде оны кӧрӧр деп барып кӧргӧн. «Албаты јаткан јер, је байа јаан кулакту касандардыҥ сыныгы, андый неме бар» – дешип ле айдатан» (У. Мешкеева, Телеҥит-Сортогой јурт).
Совет (СССР) ӧйинде бир канча кижи ыйыктыҥ ӱстине чыгып, казан / кеме / сал кӧргӧн деп куучындар база учурайт. Темдектезе:
«Ыйыктыҥ (Кӧкӧрӱниҥ ыйыгыныҥ) башында касан туру деп туран сарлыкчылар. Бир дедушка сарлык таппай калала, Ыйыктыҥ башынга чыкканус дийт эки уулула. Чыкса, очокты тургусала, касан аскойон туру дийт. Касан бар дийт оныҥ ӱстӱнде, ол белде. Бу ла бистиҥ Ыйыктыҥ башында касан бар дийт анда. Очокту касан бар, оныҥ кийинде, оныҥ јанында јӧлӧкӧйгӧн мындый не таш бар дийт, јалбак, мындый кырлу.
Ол касах киши кошту кайкап келген не: «Кудай! Бу Ыйыкка ӧлбӧӧн кӱнде чыктус адысты јединип! Бастра јердиҥ ӱстӱнеҥ сарлыкты таппай калала, сарлыкты кӧрӧр деп чыгарыста, сарлык та кӧрӱнбеди, касан туру» – деп тӱштӱ. Мындый ташы бар дийт не, ол ташта аҥныҥ сӱрӱ бар дийт» (Т. Лепетова, Телеҥит-Сортогой јурт).
Кезик куучындарда: јурт јериниҥ улузы байлу кырдыҥ ӱстине чыгып болбой, јарым јолдоҥ кайра јанат. Эки текстте: школдо ӱренип турган балдар / бир кижи бийик ыйык тууныҥ бажына чыгып, нени де таппагандар. Бир бичимелде: Тепсеҥ-Баштыҥ бажына Тандыҥ ла Бордыҥ чыккан. «Анаҥ оны чыгала, кöргилеген эмтир: курдыҥ ӧöни, кайыштыҥ ӧöни, агыштардыҥ ӧöни, анаҥ анда он эки кулакту касан, алты кулакту касан кебери бар. Ол он эки кулакту касанды… (та кÿлер касан?) кöдÿр полбос киши тийт, кошту jаан неме не?! Эм ого кай jÿр öлбöйтöн болтон? Анаҥ бир касанды, алты кулакту касанды алкелен…» (Ј. Ундулганова, Чаган-Оозы јурт).
База бир фольклорлык чӱмдемелде јерлештер Тепсеҥ-Баштыҥ бажынаҥ чайыктыҥ ӧйинеҥ арткан кеме тӱжӱрген деп айдылат. Куучынчыныҥ сӧстӧриле болзо, ол кемени сегис јаштуда Чаган-Оозы јуртта бойыныҥ кӧзиле кӧргӧн (К. Яданова «Предания, устные народные рассказы благодатной земли Эре-Чуй». Горно-Алтайск, 2021. С. 137).
Геологтордыҥ ширтегениле, Чуй ла Кадын ичи 90-100 муҥ јылдар кайра калыҥ тошло бӱркелген. Јылулар тӱжӱп, тош кайылып баштаарда, јаан чайык чыккан. Эмдиги ӧйдӧ куш учар бийиктеҥ Курайдыҥ чӧлинде озогы кӧлдиҥ агыныныҥ орды јарт кӧрӱнет. Билимчилердиҥ шӱӱлтезиле, ~ 13 муҥ јыл кайра Чуйдыҥ ла Курайдыҥ чӧлдӧринде тоштордыҥ алдынаҥ суулар тебип чыккан. Айса болзо, Кош-Агаш аймакта болгон калганчы чайык бу ӧйго келижип јат? Алтай калыктыҥ кеп-куучындарында канча чактар кайра Чуй ла Курай ичинде јаан суу калап кӧдӱрилип чыкканы керегинде айдылат.
Кӧп саба чӱмдемелдерде улустар чайыктаҥ аргаданып, ыйыктардыҥ бажына чыгат. Је бир канча кижиниҥ куучыныла болзо, фольклорлык тексттеги учурал јуу ӧйине келижет: «Тегинде јуу болордо, Кӧкӧрӱниҥ ыйыгында мындый «тай касан» («тай казан» – тай аттыҥ эди бадар казан) деп касан болгон теди не. Анаҥ анда улус арткан дийт јуу болордо, кӧп улус…» (В. А. Ялбакова, Кӧкӧрӱ јурт).
Айдарда, алтай эл-јон кумран чактаҥ бери бускалаҥ ӧйлӧрдӧ ыйык тайгаларынаҥ болуш сурап, аргаданып, бийик кырлардыҥ бажына чыгатан. Кеп-куучындарда айдылганыла болзо, чайык чыгарда, јерлештер кемеге, салга отуруп, ыйык тууларга једет. Је кезик тексттерде улус јаан казанга отурып, «кемелеп», Кӧкӧрӱниҥ / Тепсеҥ-Баштыҥ ыйыгыныҥ бажына чыгат: «Тӱкӱ канча да чакта чайык, суу болгон. Суу кӧдӱрилип келгенде бу јердиҥ бастыра кесик улус бошогон, а ол касанга отуралан улус мнайтран чыга-чыга ол сууга ол кырдыҥ башына…, ол [кырды] «Кӧкӧрӱниҥ ыйыгы» деп адакойон, ол кырдыҥ башына касанла кошо чыкпаран улус арткан. [Ол улус] анаҥ бери ойто мында тӱшкен тӱкӱ та канча јылда?» (М. Уванчиков, Кӧкӧрӱ јурт).
Бу кайкамчылу айалганы јартаарга «казан» деп сӧстиҥ учурын ла кандый јебрен тазыл-тӧзӧгӧнӧҥ («корневая основа») табылганын кӧрӱп ийектер.

«Казан» деп сӧстиҥ этимологиязы
Билимчилер «казан» деп сӧсти кас- / каз- – «рыть, скрести» деп глаголдоҥ бӱткен деп јартагылайт. Бистиҥ шӱӱлтеле: «казан» деп лексема QA- / QAS- / QAZ- – «кора, береста (алт. кааза / тос)», «кожа» деп јебрен тазыл-тӧзӧгӧнӧҥ таркап барган. Јебрен ӧйдӧ улус агаштыҥ кадарынаҥ, тостоҥ (каазанаҥ), теренеҥ айак-казан белетеп баштаган. Оныҥ учун айак-казанды (посуда) «QA- / кас- / каз- / кач- / кааза» деп адагандар. Јебрен тӱрк сӧзликте: QA – «сосуд, посуда», QAČA – «посуда» деп сӧстӧрдиҥ учуры јарталат (Древнетюркский словарь. Л., 1969. С. 399-400). Ӧйлӧр кубулып, улус јаҥы ачылталар эткен, темир-терстеҥ эдимдер, айак-казандар база јазап баштагандар. Металлургия јаранып, ӧзӱм алынып, эҥ ле озо јес, кӱлер, темир казандар эдилген болзо, эмдиги ӧйдӧ кӧп-саба чой казандар белетелет. Айдарда, «казан» деп сӧстиҥ бӱткен тӱӱкизин мындый схема аайынча кӧргӱзерге јараар: QA- / QAδ- / QAS- / QAZ- «кора, береста (алт. кааза, тос)», «кожа (алт. тере)» → QA- / QAδ- / кас- / каз- / қач- «сосуд, посуда (алт. казан-айак), ёмкость» → казан – «котёл».
Айса болзо, чайык керегинде кеп-куучындарда улустар «казанга» отурып, «кемелеп», ыйык кырлардыҥ бажына једип аргаданган деп тегиндӱ айдылбаган. Бу фольклорлык чӱмдемелдерде «казан» деп сӧс бойыныҥ баштамы учурыла тузаланылган болор бо? Јебрен чакта улус агаштаҥ, каазанаҥ, тостоҥ эмезе теренеҥ эдилген јаан бӱдӱмдӱ айак-казандарды, тудунар-кабынар не-немелерди, каптарды (ёмкость, вместилище) суулу буудактарды кечерге тузаланатан.
Чайык керегинде сюжеттер Туулу Алтайдыҥ бастыра аймактарында элбеде јарлу. Улаган аймактыҥ эл-јоныныҥ куучыныла болзо, чайык тужында улустыҥ тынын аргадаган сал Јети-Кӧл деп ыйык кырдыҥ кӧлинде эмди де бар. База бир версияла: чайык ӧйинде улус Јал-Мӧҥкӱ деп байлу кырдыҥ бажына чыгат (Несказочная проза алтайцев / Сост. Е. Е. Ямаева, Н. Р. Ойноткинова, И. Б. Шинжин, К. В. Яданова. Новосибирск, 2011. С. 130-131). Чайык керегинде кеп-куучындар јер-телекейде кӧп калыктардыҥ фольклорында учурайт.

Кош-Агаш аймактыҥ Чуйдыҥ јолындагы географиялык объекттерди ширтеп кӧргӧни
Бичиктиҥ калганчы бӧлӱгинде автор Кош-Агаш аймактыҥ Чуйдыҥ јолындагы географиялык объекттер јолдыҥ темдек-знактарында канайда бичилгенин ширтеп кӧрӧт. Бу сурактыҥ аайына чыгарга, шиҥжӱчи јурттардагы эбирип, јерлердиҥ, суулардыҥ аттарын јурттыҥ улузынаҥ сурап, материалдар јууган. Бу иштиҥ учы-тӱбинде кезик топонимдер (јерлердиҥ аттары) ле гидронимдер (суулардыҥ аттары) Чуйдыҥ јолындагы јолдыҥ знактарында јастыра бичилген деп јарталды. Темдектезе, Тошоҥты деп јурт («тош» деп сӧстӧҥ бӱткен) «Ташанта» деп бичилген, Тошоҥтыныҥ суузы – «р. Ташантинка», Кӧкӧрӱ јурт (орус транслитерацияла: «Кёкёрю») – «Кокоря» деп јастыра бичилген, Чуй суу – «р. Чуя», Ӱйттӱ-Терек суу – «р. Туярык» деп база јастырылган, Куйактанар суу – «р. Куектанар», Сукманды суу – «р. Саканда», Тӧргӱн суу – «р. Тюргунь» деп јастыра темдектелген ле о. ӧ.
Алтай Республиканыҥ кажы ла аймактарында јерлердиҥ, кырлардыҥ, суулардыҥ аттары карталарда, атластарда, јолдыҥ знактарында чын бичилген бе деп билерге, мындый билим-шиҥжӱ ишти Алтай Республиканыҥ кажы ла аймактарында ӧткӱрзе, јакшы болор эди. Нениҥ учун дезе јерлердиҥ, туулардыҥ, суулардыҥ аттары алдынаҥ бери канайда адалып келгенин јажын-чакка јаткан јербойыныҥ улузы сӱреен јакшы билер. Онойдо ок кезик јерлер тӱӱкилик учуралдарла колбулу, топонимдер керегинде јилбилӱ солун куучындар эл-јон ортодо јарлу.

Адакы сӧс
Кажы ла аймактыҥ јурттарында јербойыныҥ аҥылу фольклоры бар: ыйык туулар керегинде, чайык керегинде кеп-куучындар, кам тыттар, байлу агаштар, баатырдыҥ изи арткан таштар керегинде куучындар, топонимикалык кеп-куучындар ла оноҥ до ӧскӧ. Эмдиги бийик технологияныҥ ӧйинде фольклорлык чӱмдемелдер ундылып, јоголып бараткан деп айдарга јараар. Калыктыҥ байлык оос поэзиязын кӧп саба јаан јашту ӧрӧкӧндӧр билип, эм тургуза куучындап отургылайт. Је јаандарыс јылдыҥ јылга астап јат. Оныҥ учун алтай эл-јонныҥ кӧгӱс-байлыгын, јаҥжыгуларын, тилин, фольклорын корып, келер ӱйеге артыргызып аларга, билимчилерге, ӱредӱчилерге, культураныҥ ла музейдиҥ ишчилерине, краеведтерге, тӱӱкичилерге эрчимдӱ иштенип, этнография, фольклор, тил аайынча материалдарды јууп, бичиктер чыгарза, јаан тузазы калык-јонго једер эди.
«Энчилӱ Эре-Чуй јериниҥ кеп-куучындары, калыктыҥ оос куучындары» деген монографиямныҥ учында: тузаланган литература, фольклорлык чӱмдемелдер куучындаган улустар керегинде јетирӱлер берилген. Коштомол-приложениеге алтай тилдиҥ телеҥит јарчаазыла (диалектле) айдылган тексттер ле орус тилге кӧчӱрген кӧчӱрме-переводторы, улус ыйык кырларга чыкканы керегинде фольклорлык сюжеттердиҥ кӧргӱзӱ-указатели, чайык ӧйинеҥ арткан кеме / сал / казан кандый јерде барын ла кандый кырда табылганын кӧргӱзип турган таблицалар кийдирилген. Анайда ок топонимдердиҥ сӧзлиги, кӧчӱрилбеген сӧстӧрдиҥ сӧзлиги, кеп-куучындардыҥ, калыктыҥ оос куучындарыныҥ персонаж – сӱр-кеберлериниҥ кӧргӱзӱ-указатели, кыскарта бичилген сӧстӧрдиҥ оҥдомолдоры, улус ыйык кырларга чыкканы керегинде фольклорлык сюжеттердиҥ кӧргӱзӱ-указателиниҥ бажалыгы ла билим экспедицияныҥ фотојуруктары салылган. Јаҥы чыккан бичик алтай ла тӱрк калыктардыҥ фольклористика, культурология, лексикография билимдеринде јарамыкту ла керектӱ шиҥжӱ иш болор деп иженедис.
Эрјинелӱ Эре-Чуйдыҥ эл-јонына учурлап белетеген бичигимди кепке базып чыгарарына акча-манатла болушкан Кош-Агаш аймак тӧзӧлмӧниҥ јааны С. Кыдырбаевке, ордынчызы А. К. Нурсолтановко јаан быйанымды айдадым.
Иштеген ижигер јозокту болзын,
Амадаган амадуларар бӱтсин,
Калык ортодо тоомјыгар улалзын,
Јолор ачык болзын!

К. ЯДАНОВА,
фольклорист-шиҥжӱчи