Алтайдын Чолмоны

…Арчын јытту Алтайыс Артабазын качан да…

12.04.2022

Кӧп тоолу јаҥарларда, кожоҥдордо ло алкыштарда артыш керегинде јаантайын айдылат. Алтай улустыҥ эҥ ле байлу ла баалу ӧзӱми – артыш. Оны тӧмӧнги аймактарда арчын деп айдар. Артыштыҥ учуры, оныҥ бӱдӱмдери керегинде бойыныҥ билгириле, кӧргӧн-укканыла, шӱӱлтезиле кычыраачыларысла Улаган аймактаҥ А. А. ОРСУЛОВА ӱлежет.

— Алла Амыровна, кӧп улус артышты кайдаҥ, канайып алып турганын билбес. Анчада ла 40-50 јашка јетире улус. Ол керегинде айдып та берер улус астап калган. Школдордыҥ ӱренчиктери де алтай чӱм-јаҥдар керегинде јӱзӱн-башка иштер бӱдӱрип, артыш керегинде јетирӱлерди јаантайын бедирейт. Айдарда, бӱгӱнги бистиҥ эрмек-куучыныс ол керегинде ӧдӧр…
— Бистиҥ тергееде, Алтай ичинде, башка-башка јӱзӱн бӱдӱмдӱ артыштар бар. Озогы ӧйдӧҥ бери јаан улустыҥ айтканыла, ада-энемниҥ тузаланып, балдарына айдып јӱргениле мен тӧрт бӱдӱм артыш барын билерим. Эҥ ле кӱчтӱ, тыҥытту, јаманды јайладар, алас берип турган артыш – ол ат-артыш. Оныҥ бӱрлери сӱрекей јаан болор. Ат-артыш бийик тайга јерде, таскылда ӧзӧр. Артыштыҥ бу бӱдӱмиле аластанарга, айыл-јурттыҥ ичин арутаарга јараар.
Экинчи бӱдӱм – ол кой-артыш. Ол кобы јерлерде, койлор јӱрӱп турган јалаҥ јерлерде, керек дезе јурттардыҥ јанында да ӧзӧр. Кӧп улус кой-артышты ла кырчынды ылгаштырып болбой јадылар. Олордыҥ бӱдӱштери тӱп-тӱҥей. Кырчынныҥ бӱрлери сӱрекей чичке ле јымжак. Оныҥ бӱрлери капшай кургаар, оноҥ быдрап, тӧгӱлип калар. Аластанарга јарабас, оныҥ арга-кӱчи сӱрекей ас. Кырчынла јӱк ле јунунарга ла оны кайнадып ичерге јараар. Оны ӧрттӧп, кӱлиле, коогыла балулар эмдеер. Орустап айтса, антисептик аайлу эдип тузаланарга јараар. Артыштыҥ ончо ло бӱдӱмдери антисептик. Оныҥ ыжы тураныҥ ичиндеги микробторды јоголтот. Кырчын база бийик јерлерде, кобы-јиктерде ӧзӧр.
Эҥ ле коркымчылу артыш – ол эчки-артыш. Оныҥ сабы теенектӱ, сары теенек јыраага тӱҥейлеш. Бӱдӱжи артыш, је саптары теенектерлӱ. Бӱрлери узун эмес, кыска болор. Бӱдӱжинеҥ кӧрзӧҥ јажыл, јараш, је адырманду. Оны адам бир де ӱзерге јарабас деп айдып туратан. Кӧп улустыҥ айдыжыла, оны кара ийделӱ артыш деп јат. Оныла аластанарга, јунунарга, эмденерге јарабас. Кара јаҥду улус, темдектезе, камдар, оноҥ эдӱ јазап јат. Эчки-артышты ӱзӱп, айлыҥа экелерге јарабас. Јаманын айлыҥа экелгениҥдий бодолду. Мен ондый артыш барын база билбес болгом. Бала тужымда бир ле јалмуур кирези артыш ӱзӱп, айлыма экелгем. Адам ачынып, «ойто ло јерине апарып сал» деп кӧмӧлӧгӧн эди. Эҥир кирип калган кийнинде канайып јерине једетен? Јурттаҥ чыгара барала, чачып ийгеним санаама кирет. Эчки-артыш деп не адап турган дезе, эчки кӧрмӧстиҥ малы деп чотолот. Оныҥ учун бу артышты ого келиштире адап турганы ол болор. Бу артыштыҥ алкыжы да бар, је мен оны айтпайын. Анда адалып турганы – салбак сары эчки. Эчки-артыш кобыда, јалаҥда таштардыҥ тӧзинде, таштарлу јерлерде ӧзӧр.
Ончо ло бӱдӱмдӱ артыштар тегериктей уйалап ӧзӧр. Тууразынаҥ кӧргӧндӧ, јажыл ортолыкка тӱҥейлеш. Олор болчок-болчок ӱрендӱ болор, тийиҥ-катка тӱҥей, је ӧҥи кызыл эмес, кара-јажыл, кара-кӧк болор. Ӱренделип јаткан артышты ӱзерге јарабас, уйалап, улалып јаткан јерин јемирбес. Кӱнчыгыш јанындӧн баштанган артыштыҥ колын ӱзер, кол дегени бир сап болор. Бир бӱрди алып јаткан болзоҥ, неге алып јатканын, амадуҥ кандый болгонын айдынар керек. Темдектезе, «мен мыны ӱреп-чачып эмес, Алтай јеримди быјырсыдарга эмес, айлы-јуртым арутаарга, јаманнаҥ коруланарга алып јадым» деп айдынар. Ак ӧҥдӱ јалама буулаар, акту кӱӱнинеҥ айдынар. Артыштыҥ јанына ак акча саларга јарабас, андый јаҥ јок.
База бир ајару эткедий айалга – артышты кӧптӧҥ экелип, садарга јарабас. Артышты садып баштазаас, бажы-кӧзис артап, јӱрӱмис кыскарып барар. Нениҥ учун дезе артышла бистиҥ јӱрӱмис, салымыс тудуш. Алтай улустыҥ киндиги јериле тудуш деп айдыжатан. Бала энедеҥ чыгала, киндиги кадып, тӱжӱп калза, ол киндикке артыш-кыбалын, арбаныҥ чарагын салып, кӧктӧп јадыс. Ол баланыҥ кини болуп јӱрер.
Энениҥ ле баланыҥ киндиги бой-бойыла тудуш. Киндиги тудуш деген оҥдомол ол не дегени? Јаан улус айдыжатан: «бу бала адазы айылдаҥ јӱре ле берзе, амыры јок» эмезе «бу бала энези ыраак јерге јол-јорыкка ла барза, ыйлаар» деп. Ол киндиги тудуш дегени. Адазыныҥ канын алганы адазына тартылар, энезиниҥ канын алганы энезине тартылар. Оныҥ учун киндиктиҥ учуры јаан оҥдомол. Оны учурыла кӧктӧп-јазап, кабайга илип турганы ол. А нениҥ учун кабайга илип јат, ӧскӧ јерге илбей јат? Кезик улус «улустыҥ кӧзи ӧдӧр, тили једер» деп, сугуп саладылар. Ол база байланыш учурлу. Јаш баланыҥ шыҥыраагы јазалбаган болзо, кабайга илер. Кабай јайканза, кин шылырап, табыш чыгарар. Оны «јаман неме јууктабас» деп айдыжар. Баланыҥ кини алкышту, оны энези кижи јазап, кӧктӧп, алкыштар айдып јат. Алкыштап айткан сӧстӧр баланы корулап јӱрер.
Артышла улус аластанза, от-очогынаҥ, Алтай јеринеҥ, јайаачызынаҥ, аргадаачызынаҥ, Алтай-Кудайынаҥ суранып јат. Кандый ла ыраак јерлерде јӱргенде, кижини Алтай јери кайра тартар. Алтайдыҥ ээзи де, Алтайдыҥ судазы да бар. Бис ончобыс ар-бӱткенле колбулу. Бис кресттӱ, бис мусульмандар, бис буддисттер деп айдыжып турган улус бар. Је бис ончобыс ар-бӱткенисле тудуш болгонын ундыбас керек. Кандый ла кудай јаҥга бӱдерге јараар, је бис бойыстыҥ алтай јаҥысты ундыбас учурлу. Темдектезе, ӧлӧҥ-чӧп бисте кӧп, ол тегин ле ӧлӧҥ деп, садып јӱредис. Мениҥ шӱӱлтемле болзо, ӧлӧҥ-чӧп тӧ бол, одынга јыгып турган агаштар да бол — бистиҥ ончо јӱрӱмис ар-бӱткенле тудуш. Ар-бӱткенле бис тудуш колбулу болгонысты ундыбайлы. Кудай бисти кайа-таштардыҥ, ӧлӧҥ-чечектердиҥ ортозында јӱрер эдип јайаган. Айдарда, биске оны садарга да, јеектеп быјарсыдарга да јарабас. Артышты биске јалмуур эдип мылчага чабынып, ары-бери чачарга, тууразына чыбалаарга јарабас.
Артыштыҥ база бир ийдези, эм-том болгоны – оныҥ ыжы, когы, кӱли деп, база катап темдектеп ийерге турум. Артыштыҥ ыжы айылдыҥ ичинде ончо микробторды ӧлтӱрет. Ай јаҥырза, алтай улус айылдыҥ ичин аластап јат. Ол тегиндӱ эмес. Оныла кожо айылдыҥ ичиндеги микробтор база јоголот. Бу коронавирустыҥ пандемия ӧйинде аластаныш элбеде тузаланар арга боло берди. Артыштыҥ јыдынаҥ кижи токыналу, јайым боло берет. Ончо ло јанынаҥ кӧргӧндӧ, кижиниҥ эди-канына артыштыҥ тузазы јаан.
Оныҥ кӧп јажыттарын, байла, бис билбезис. Је артыш тирӱ, тынышту деп, ундыбай јӱректер. Оны канайып сӧстӧп аларыҥ, ол андый ла болужын сеге јетирер. Артышты «Кызыл бичикке» тегиндӱ эмес кийдиргендер. Бу бичикте оныҥ бӱдӱмдери керегинде айдылбаган да болзо, текши кийдирилгени сӱрекей јакшы.
Арт-учында айдарга турганым: бу ла саду болуп турган јерлерде артышты садып јадылар. Ол керекти мен бир де јаратпай јадым. Албатыныҥ байлу, баалу ӧлӧҥ-чӧбин тепсеп, сындырып турганы ачымчылу.
— Јилбилӱ ле тузалу јетирӱлерле кычыраачыларла ӱлешкенеерге алкыш-быйан болзын. Арыбай-чылабай јӱрӱгер, газедиске айылчы болуп кирип ле туругар.

Хамида ТАДИНА