Алтайдын Чолмоны

Бий сууныҥ јарадында эмчиликке айылдап

15.04.2022

Кандый бир јаҥы јерге, јуртка, турага, айылга барганда оныҥ јолынаҥ, эжик-чеденинеҥ, бозогозынаҥ ла ала ондо јаткан эл-јонныҥ, улустыҥ кылык-јаҥы, башкараачылардыҥ ижи иле кӧрӱнет. Јурттыҥ оодык јолдорын, эл-јонныҥ јантык-сынык чедендерин, керек дезе учурлу байрамдарга канайда белетенип турганын кӧрӱп, кӧпти билип аларга јараар…

Бу учуралда Турачак аймактыҥ эмчилиги керегинде јаҥыс ла јакшы сӧстӧр айдар аргам бар. Белен јап-јаҥы тура, темир бек чеден барда, не јакшы болбос деп сураары табылар. Онызы база чын. Је бу эмчиликте ол јакшыны кичеегенинеҥ, профессионал ӧмӧликте бой-бойы ортодо тоомјылу, ачык-јарык колбулар, куучын болгонынаҥ айалга, иштиҥ чыҥдыйы база јакшы.
Аймактыҥ эмчилиги ӧткӧн чактыҥ 50 јылдарында тӧзӧлгӧн. Башка-башка ӧйлӧрдӧ оны башкарган эмчилердиҥ бирӱзи Альбина Камалдиновна Гаджиханова болгон. Бӱгӱн эмчилик оныҥ кызы педиатр-эмчи Мария Тришинаныҥ башкартузыла иштейт. Олордыҥ билезин укту-тӧстӱ эмчилик биле деп айдарга јараар. Онойып Мария Николаевнаныҥ јуук тӧрӧӧндӧри ортодо јети эмчи ле эм тургуза медициналык ӱредӱде эки студент. Олордыҥ ончозында эмчи кижиниҥ ижи эҥ ле агару, эҥ ле јилбилӱ деп турумкай кӧрӱм-санаа бар. Кандый ла санаа-сагышту, јайалталу кижи медициналык бӧлӱкте бойын табып алар аргалу: јайаандык јайалталу да, математикалык та ууламјылу — бойына келижер медициналык бӧлӱкти табар.
Башкарып јаткан эмчилиги ле ӧмӧлиги керегинде М. Тришина сӱрекей оморкоп, кӧдӱриҥилӱ куучындап турды. Оноҥ озо баш эмчи болуп иштеген Валерий Семенович Пальчиковтоҥ ого сӱрекей јакшы энчи келишкен деп темдектеди. Эҥ артык ишчилериниҥ тоозында деп, ол 1992 јылдаҥ ала ишмекчи јолын аймактыҥ медициназында баштаган ла оноҥ бери бир де туура бурыбай, ижин чыҥдый, једимдӱ, эптӱ апарып јаткан медсестра Наталья Ивановна Карачакованы адады. Чындап, бу ла кӱндерде ӧмӧликте оныҥ медицинада иштеп баштаганынаҥ ала одус јылдыгы темдектелген.

Јӱстер тоолу кӧстӧр аргадаган
Наталья Ивановна — офтальмолог-эмчиниҥ медсестразы, бийик ӱредӱлӱ профессионал эмчилер ле чилеп, билгирлери тереҥ, ченемелдӱ ишчи. Ол ооруларды да чын илелеп ийер, колло эдетен уур-кӱч иштерди де ајарыҥкай ла чыҥдый эдер јайалта-аргалу. Онойдо ок ол пациенттерди каладӧӧн оноҥ ары эмдешке ончо керектӱ шиҥжӱ анализтерди јууп, документ-чаазындарла јеткилдеп ийер. Мыны дезе кезик эмчилер тууразынаҥ болуш јогынаҥ эдип болбой јат. Је Наталья Ивановнада бу јанынаҥ ӱзе чыт ла чынык. Оныҥ учун, баш эмчиниҥ айтканыла, эмчиликте офтальмолог-эмчи јок то болгон туштарда бир де уур-кӱчтер болбогон.
Турачак аймакта анчада ла кӧс јанынаҥ оорулар кӧп. Нениҥ учун дезе кӧп саба эл-јонныҥ ижи агаш ээлемле колбулу. Оныҥ учун кӧзине агаштыҥ јарчаазы-табы эмезе кандый бир јепселдиҥ оодыгы кирген учуралдар јаантайын болот. Оны кӧстӧҥ удатпай чыгарар, кӧсти арутаар керек. Айдарда, тӱнде де болзо, Наталья Ивановна бу ижин сӧс јоктоҥ бӱдӱрип барат. Кӧскӧ агаш сайганда, кир киргенде, оны аргадап аларга эткен баштапкы тӱрген болуштаҥ кӧп неме камаанду. Ордынаҥ чыгып, салактап калган, ичине сабак кирген канча кӧстӧрди медсестраныҥ ченемелдӱ колдоры аргадаган. Онойдо ок ол кӧстиҥ курчын-аайын кемјиир сӱрекей чӱмдӱ јазалдарла иштейт. Ӧйдиҥ эҥ калганчы некелтезине турар, сӱрекей јакшы ла баалу бу рефрактометрди, офтальмоскопты, пневмотонометрди эмчилик јаҥыртылары аайынча программала алган. Ижине каруулу, улуска кару, техникала иштеп билер бу медсестра барда, Турачактыҥ эл-јонында бойына келижер чарапчылар (очки) бичидеринде уур-кӱчтер јок.
Ӱзеери Наталья Карачакова јурттарда фельдшерлердеҥ олор эл-јонныҥ кӧзинде канныҥ тебӱзин кемјизин, ајаруда тутсын деп некейт. Ол аҥылу јазалла кемјилет. Је керек дезе оны кижи бойы да кемјип кӧрӧр аргалу: кӧсти јуҥуп, сабарларыла оны јаба базып кӧрзӧ, јымжак болзо — ӱзе кем јок, јакшы, је кӧс кату болзо — тебӱ бийик. 40 јаштаҥ ашкан кийнинде кажы ла кижи кӧстӧ тебӱни кемјидип турар керек. Кӧстӧ тебӱзи бийигин эмдебезе, кижи билдирбезинеҥ кӧстӧҥ артап калар аргалу. Ӧйинде илелеп, эмдер тамысса — алдырышпас. Онойдо ок медишчилер кӧстиҥ ичинде хрусталик дейтен бӧлӱгешти база јаантайын ајаруда тудар керек, ол ӧткӱш, ару болзын деп. Ол караҥуйлап баштаганын билбей, ӧткӱрип ийгенде, ӧйинде эмдеп баштабаганда, кӧс јок артпаска, хрусталикти солыдарга келижер.
Наталья Ивановнаныҥ чыккан-ӧскӧн јери Майма аймактыҥ Бежельбик јурты (јоголып калган јурт). Ол 1972 јылда чыккан. Энези ӱредӱчи болуп иштеген, Натальяны дезе оогоштоҥ ала медициналык иштер јилбиркеткен. Уулчактар јуу-согуш эдип ойнозо, керек дезе оны медсестра болзын деп ээчидип алатан. Оогош Наташа олорды каруулу «эмдейтен». Тоҥтош јуртта ол сегис класска јетире ӱренеле, тогус-он класстарды Турачакта божоткон. Кийнинде Горно-Алтайскта медициналык училищеге кирген. Оны божодып, Турачак аймактыҥ Каначак јуртында ФАП-та иштеген, оноҥ аймактыҥ эмчилигине кӧчӱринген.
Јаҥжыкканыла эмчилик ишчилерди, медсестраларды ченемелдӱ эмчилер ишке темиктирип турат. Наталья Ивановна дезе бажынаҥ ала ишке бойы ӱренген, темиккен деп айдарга јараар. Ол медучилищеде бойыныҥ алдында иштеериле эки айлык специализация ӧдӱп, иштей берген. Айдарда, баш эмчи бойыныҥ алдында иштеерге (самостоятельный прием) бу каруулу ишчини алаҥзу јоктоҥ молјогоны јолду болгон. Бийик ӱредӱге барарга ого билелик айалгалардаҥ улам келишпеген.
Јаанап калган балдарынаҥ кемизи де энезиниҥ јолыла барбады. «Мен халадымды кийип, барарга белетенип јатсам, олорго јаантайын кунукчылду боло беретен» — деп, Наталья Ивановна кӱлӱмзиренип айдат.
Ченемелдӱ медсестраныҥ темдектегениле, алдында јылдарда эл-јонныҥ, ол тоодо балдардыҥ кӧстӧри курч, текши айалга кирезинде болгон. Эмдиги ӧйдӧ дезе улус сӱрекей кӧп башка-башка гаджеттерле тузаланат, кӧс јазап амырабайт. Улай ла јуук туткан телефонго, компьютерге кӧрӧргӧ ӱренишкен кӧстиҥ балтырлары ыраада кӧрӧрине иштебей барат. Темдектезе, совет ӧйиндеги школдо класста бир-эки ле бала коомой кӧрӱп турган болзо, эмдиги бир класста андыйлардыҥ тоозы — ӱренчиктердиҥ јарымы кирези. Оныҥ учун кӧзи курч, су-кадык болзын деп, гаджеттер кӧп шыгалабас, јакшы јарыдылган јерде иштеер, кӧсти амырадып турар, јеткерлӱ иштерде кӧсти корыыр чарапчылар кийер керек деп, эмчилер айдат.
Јозокту, је сӱрекей кемзинчек ишчизи керегинде оморкодулу куучындап тура, баш эмчи Мария Николаевна оныҥ чаазын-документтерин быјыл Россия Федерацияныҥ су-кадыкты корыырыныҥ министерствозыныҥ грамотазыла кайралдаарына белетеп турганын айтты. Онойдо ок коронавирус југуш оору табылып турарда, Наталья Ивановна баштапкылардыҥ тоозында ол оорула оорыган пациенттерле иштеерге јӧпсинген ле тӧс ижиле коштой эмдиге јетире коронавирусла иштеп турган ӧмӧликке кирет. Ол ок ӧйдӧ Наталья Ивановна кару эне, эш-нӧкӧр, маалада, айылдыҥ ижинде чыйрак эпши.
Учурал болордо, эмчилердеҥ лазерле кӧстиҥ кӧрӧрин курчыдып турган операция керегинде сурадым. Ол кычыраачыларыска база јилбилӱ болор деп бодойдым. Онойып, ыраада коомой кӧрӱп турганын, 40 јашка јетпей, лазерле эдип турган операцияныҥ болужыла каршузы јогынаҥ тӱзедип аларга јараар. Алдында калыҥ линзалу чарапчылу јӱргендердиҥ андый операцияныҥ кийнинде јӱрӱми сӱрекей билдирлӱ јаранып калат.
Айдарда, калганчы јылдарда офтальмология бӧлӱкте сӱрекей јаан јакшы солынталар болуп калган, ол ичкери јаан алтамдарла барып јат деп айдарга јараар. Текши медицинада тергеебис таҥынаҥ республика болуп тӧзӧлгӧни бистиҥ эл-јонго сӱрекей јарамыкту деп, эмчилер темдектейт. Нениҥ учун дезе, тергеебиске таҥынаҥ субъект деп, јаҥы технологиялык кӧп аргалар ачылган. Бистиҥ улус кажы бир ӧскӧ јерде акча тӧлӧбӧзинеҥ операция эттиртерге узак сакыбайт, ол јанынаҥ јеҥил боло берген.
Турачак аймактыҥ эмчилигинде ончо специалисттер јеткил. Медишчилер пациенттердиҥ кӱӱнземелдерин угуп, баш эмчи ишчилерине иште јакшы айалгалар тӧзӧп, министерстволо ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, ончо јанынаҥ јеткилделип, једикпестерди тӱзедип, једимдӱ иш барып ла јат.
Мындый солун куучынныҥ кийнинде баш эмчи јаан, јарык ла јараш эмчиликтиҥ ичиле таныштыру ӧткӱрди. Чындап та, мында ончо не-неме кандый эптӱ! Эпшилердиҥ су-кадыгын шиҥдеер кыпта јап-јаҥы оошкы кресло, анда-мында эмчилик кыптарда бийик технологиялык јазалдар. Педиатрия бӧлӱкте торт ло балдардыҥ садигине бодолду: ойынчыктар, мультфильмдер, ӧҥдӱ шторалар — айылда ла чылап јылу ла јакшы. Коридорлордыҥ бирӱзинде шил бир канча стеллаж турат. Ондо Турачактыҥ эмчилигинде иштеген јууныҥ ветерандарыныҥ, иштиҥ ветерандарыныҥ, баш эмчилердиҥ ады-јолдоры, фотојуруктары, кайралдары тургузылган, эмчиликтиҥ тӱӱкизи бичилген. Айдарда, мында ӧткӧн ӧйине, эмчиликти кӧдӱргендерге, эземге база јаан ајару эдилип турган эмтир. Чындап, јылу ӧйдӧ мында тышкартында фонтан иштейт, пациенттерди јараш агаштар ла чечектер сӱӱндирет, эмчиликтиҥ ветерандарына кереестер турат… Эмчиликтиҥ јакшы јанын, једимдерин оноҥ до ары тоолоорго јараар.
Је андый да болзо, кӱч сурактар јогынаҥ база болбой јат. Онойып, аймакта эмчилердиҥ келер ӱйезиле айалга кӱч эмтир. Бастыра јӱрӱмине иштеген чындык эмчилердиҥ, фельдшерлердиҥ јажы јаанап калган. Олорды солыыр јииттер келбейт, ӱзеери, бу ла јерде чыккан-ӧскӧндӧр ӱренип те алза, кичӱ тӧрӧлине јанбай турганы кунукчылду. Је ижемји тӱҥей ле бар.
Эмчилерле эзендежеле, чыгып јадала кайкадым: эмчиликте болгом деп бир де билдирбеди, кандый да јаан билениҥ эптӱ, јараш айылында болгомдый…

***

Коронавирус башталган кийнинде аймак кеминде эҥ баштапкы госпиталь Турачакта ачылган. Аймактыҥ бир де кижизи бу оорудаҥ улам коробогон.
Тергее ичинде санитар ээжилерге эҥ јакшы келижип турганы учун коронавирустаҥ божогондор ончозы Турачактыҥ моргына экелилген. Мыныла колбой, эмчилердиҥ темдектегени: божогон кӧп саба улус (99%) прививка албаган, арткандарында прививка алганынаҥ алты айдаҥ кӧп ӧй ӧткӧн.
Алтай Республика ичинде коронавирустаҥ вакцинация тургузар планды 100% јаҥыс ла Турачак аймак бӱдӱрген.
Диспансеризация ӧткӱргениниҥ чыҥдыйыла, оны ӧткӧн улустыҥ тоозыла Турачак аймак тергее ичинде ӱчинчи јерде турат (Шабалинниҥ ле Оҥдойдыҥ кийнинде).
Онойдо ок флюорография эдериле аймак эҥ артык ӱч аймактыҥ тоозына улайын кирет.

Эмина КУДАЧИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы