Алтайдын Чолмоны

Ӱренчиктери бийик амадулар тургузат

19.04.2022

Ишмекчи јол-јорук келижерде, Алтай Республиканыҥ эҥ артык школдорыныҥ бирӱзи Турачак јурттыҥ Яков Илларионович Баляевтиҥ адыла адалган орто текши ӱредӱлӱ школына кирип јӱрдис. Узун перемена ӧйинде оогош класстардыҥ балдары јаркынду эдип кееркедилген, јарык ашканада ажанып отурдылар.

Людмила Федоровна Авдеева, школдыҥ директоры, бисти узун коридорлорло школдыҥ јаҥы туразынаҥ эскизине апарды. Оныҥ куучындаганыла, 2014 јылда школдыҥ эски туразыныҥ стенезинде јарык табылган кийнинде, эксперттер шиҥжӱ ӧткӱрип, ого јаҥы тура тудар деп шӱӱлтеге келген. Ол тушта ӱренчиктердиҥ тоозы 900-ке јууктай болгон. Јаҥы школ тудулып јадарда, ӱч јыл кире ӧйдиҥ туркунына балдар келиштире белетелген бир канча ӧскӧ јерлерде ӱренген. Ӱредӱчилерге јаантайын бир јердеҥ ӧскӧзине меҥдеп јӱрерге келишкен. Эмди бу школ переходло бириктирилген эки јап-јакшынак туралу. Эскизи јаҥызыдый ла ок јараш, эптӱ јазалган, «шыркалу» стенези орныктырылган.
Је андый да болзо, мында класстар једишпей турганынаҥ, балдар эки сменала ӱренет. Јурт јер ӧзӱп јат. Турачакта кӧп балдарлу билелер кӧп. Олордыҥ кӧп сабазында ӱч баланаҥ болот. Бӱгӱн школдо ӱренчиктердиҥ тоозы бир муҥнаҥ ажа берген. Ончого јуук класстарда тӧрт параллельдеҥ болот. Келер ӧйдӧ бу эрчимдӱ ӧзӱмдӱ јуртта база бир школ тудулары (баштамы класстарга) темдектелет.
Школдыҥ башкараачызы Людмила Федоровна бастыра јӱрӱмине ӱредӱчи болуп иштеген, текши стажы тӧртӧн јылдаҥ ажа берген ченемелдӱ ишчи. Одус кире јыл ол тӧрӧл Алтай крайдыҥ школдорында иштеген. Ондо ол калганчы јылдарда завуч болгон, сегис јыл кайра бери директордыҥ ӱредӱлик иш аайынча ордынчызы болуп келген. Ӱч јылдыҥ кийнинде ол орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизине кӧчӱрилген ле былтыр кочкор айда Турачактыҥ школыныҥ директорына кӧстӧлгӧн.
«Школдыҥ ижи, текши кӧргӱзӱлери элдеҥ озо ӱредӱчилердеҥ камаанду. Бистиҥ школ ӱредӱлик кӧргӱзӱлер аайынча канча јылдардыҥ туркунына Алтай Республикабыстыҥ эҥ артык школдорыныҥ тоозына кирет» — деп, Л. Авдеева оморкоп айдат. Чындап та, Бирлик эл-тергеелик экзамендердиҥ турулталарыла Турачак јылдыҥ ла бийик баллдарга једет. Олордоҥ артык турулталарды јӱк Республикан лицей кӧргӱзет. Темдектезе, былтыр бу школдо он бир бала экзамендерди бийик баллдарга табыштырган. Ӱч бала школды алтын медальду божоткон.
Выпускниктер телкем орооныстыҥ башка-башка калаларына барып ӱренет. Ол тоодо Томск, Москва, Санкт-Петербург, Хабаровск. Бу школды божодып, гран ары јанындӧӧн дӧ ӱренип барган балдар бар эмтир. Кӧп ӱренчиктер медициналык ууламјыны талдап турган. Былтыр беш бала медициналык вузтарга башка-башка специальностьторло бюджет јерлерге ӱренерге кирип алган. Колледжтердеҥ балдар нефть, темир јол бӧлӱктерле колбулуларын талдагылайт. Айдарда, Турачактыҥ школыныҥ балдарыныҥ амадулары јаан болгоны оморкодулу.
Ӱренчиктер ончо предметтерле чыҥдый ӱредӱ алып јат. Је ол ок ӧйдӧ кажы ла ӱредӱчиге сӱреен кӧп јӱк салылат. Нениҥ учун дезе класстар кӧп, ӱредӱчилер дезе ас. Школго математикала, орус тилле, английский тилле ле о. ӧ. ӱзеери ӱредӱчилер керек. Бу сурак аайынча јуук ӧйдӧ Людмила Федоровна ГАГУ-дӧӧн туштажуга барарга темдектеп алган.
Ӱредӱчилер аайынча база бир ӧҥзӱре сурак — ол билгири бийик, ченемели јаан, талдама ӱредӱчилер јажы јаанап, бир ле ӧйдӧ амыралтага јӱре берер аргалу. Келген јиит ӱредӱчилерди школ јадар јерле јеткилдейт (школдо мындый учуралдарга эки кып тура бар). Ӱредӱчилердиҥ јиит ӱйези иштеп јаткан ижин, јаткан јерин сӱӱр ле тоор учурлу. Нениҥ учун дезе оноҥ балдарга берип јаткан ӱредӱниҥ чыҥдыйы камаанду болор. Оныҥ учун јаҥы кадрлар белетеерине мында јаан ајару эдилет. Школдыҥ башкартузы келер ӧйдӧ ӱредӱчи деген бийик иште иштеер балдарды тӧрӧл ГАГУ-ла ӧмӧ-јӧмӧ ӧскӱрерге кичеенет.
Текши Россия орооныста ӱредӱчи улустыҥ ишјалы сӱрекей учурлу ла јаан ижине келиштире ас деп ончобыс билерис, јаантайын айдадыс. Турачактыҥ школыныҥ башкартузы аргалар бедиреп, јаҥыртулар кийдирип, бу јанынаҥ ӱредӱчилерди јӧмӧӧргӧ албаданат.
Школдыҥ текши программазынаҥ бош ӧйдӧ мында балдарга јилбӱлери аайынча таскадынар, тазыктырынар јӱзӱн-башка солун кружоктор, секциялар иштейт. Керек дезе, балдарга ӱзеери ӱредӱ ӧткӱрерге кандый бир тууразында јилбилӱ ле тузалу бӧлӱкте иштеп тургандар кычырылат. Онойып, Юнармияны балдарга МЧС-тыҥ чыгартулу кижизи ӧткӱрет. Кажы ла јыл Турачак аймактыҥ Кебезен јуртында республикан кеминде «Јеткер болдыртпазыныҥ школы» деген јаан спорт байрам ӧдӧт. Ого балдарды аргадаачы ла ӧрт ӧчӱреечи ончозынаҥ јакшы белетеер ине. Ӱренчиктер тӧрӧл школында ла шахмат ойноорго, бокс бӱдӱмле ченежерге ӱренет. Ойын бӱдӱмдӱ кӧп спорт ууламјыларла секциялар бар. Школдо бойыныҥ спорт клубы да бар. Оны ӧктӧм лӧ шулмус Максим Сергеевич Лапшин башкарат. Быјыл оныҥ тазыктырган баскетболчылары республика ичинде јаан маргаандарда экинчи јерге чыккан. Јайаандыкка јолду балдарга школдо театрал кружок иштейт. Јуук ӧйдӧ школдо самболо база секция ачылар.
Алты јыл кирези кайра школдо алтай тилдиҥ клазы иштеген. Алтай тилин ӱренгедий балдар да, ӱредӱчи де болгон. Је тургуза ӧйдӧ дезе андый класс та, факультатив те јок деп, директор карамдаганду айтты. Андый да болзо, мында орус та укту балдар јаткан јериниҥ алтай литературазына, тӱӱкизине, культуразына ајару эдип, билим иштеринде олорды шиҥдеп, ӱренип турат.
Једимдӱ иштеп јаткан ӧмӧликке бийик амадулары јеҥил бӱдӱп турзын деп кӱӱнзейдибис.

Эмина КУДАЧИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы