Алтайдын Чолмоны

«Кан-Оозы jаан аймак та…»

26.04.2022

Михаил ТАРПАКОВ

Ороон, ол тоодо бистиҥ де «Алтайдыҥ Чолмоны» тӧрӧл газедис, косколоҥду jылдарда jайрадылбай, канаттарын там тыҥыдып, ичкери ӧзӱм алынган. Ӧткӧн jӱс jылга jуук ӧйдӧги буудактарды ӧдӱп чыгарында бӱткӱл албаты, оныҥ талдама уулдары ла кыстары эрчимдӱ иштегендер. Мында ижи производстволо колбулу улустыҥ эткен-тутканы эл jӧӧжӧ болгонынаҥ улам кӧскӧ илинер, тузаланар арга-чыдал болуп jат. Журналисттиҥ бичигени, олорго кӧрӧ, кыска ла ӧйгӧ jарлу болуп јат деп бодоп турум.

Ол ло тӧрӧл газедистиҥ тергеебистиҥ ичкери ӧзӱмине, тилисти ле культурабысты коруп аларындагы учуры сӱреен jаан. Jе кычыраачыларыстыҥ газетти кӱнӱҥ сайын алып кычырары редакцияда иштеп турган ӧмӧликтеҥ кӧнӱ камаанду туру. Тӱӱкибисте редакцияда иштеген ӧмӧлик те, ондо иштеген улус та кандый ла болгон эмей.
1974 jылдыҥ jазы. КПСС-тыҥ обкомыныҥ мени СССР-дыҥ Госбанкыныҥ Туулу Алтай автоном областьтагы конторазынаҥ газетке албан-кӱчле ийген тужы. Меге, государственный учреждениениҥ ишчизи болгон кижиге, газеттиҥ ӧмӧлиги баштап тарый сӱреен солун кӧрӱнген эди. Бӱгӱн мен ол ӧйдиҥ бир ӱзӱгин ады-чуузы тергеебисте jарлу журналист, jууныҥ кенеги болгон Михаил Карманович Качкышевтиҥ редакцияда иштеген ижи ажыра кӧргӱзер кӱӱним бар. Совет ӧйдӧ газетте иштегедий национальный кадрлар jедишпей туратан. Оноҥ улам журналисттердиҥ тал-ортозына jуугы jууныҥ туружаачылары ла кенектери болгон. Чын, бичиичилер де иштеген. Jе олордыҥ иштеги jолы ӱчтолыктай ӧдӧтӧн: газеттиҥ ӧмӧлиги, бичиичилер бирлиги ле радиокомитет. Jартын айтса, мен ле бичиичилердеҥ газетте иштеп, пенсияга чыккан кижини билбезим.
Экинчизинде, ол ӧйдӧ бисте аҥылу журналист ӱредӱлӱ jиит специалисттер jок болгон. Ӱзеери литературный ишчилердиҥ кезиги (бичинип турган журналисттер) бойлорыныҥ бичигенин машинкала согуп билбейтен. Шак оныҥ учун газетте jастыра чыкпазын деп, тегин литишчиниҥ бичигенин бӧлӱктиҥ jааны, оноҥ каруулу качы кычыратан. Анайда канча-канча кижи чоокырлаган бичимелдер учы-учында машбюрого аткарылатан. Машинисткаларга, анчада ла орус укту Галина Прокопьевна Меновщиковага, чаазында «jурап койгон» колбичимелди машинкала согоры кӱчке келижетен. Номердиҥ материалдары дезе типографияга јаҥыс ла ээчиде чыгып jаткан газет учун каруулу редактор олорды кычырган кийнинде ийилетен. Типографияныҥ иштеги эдим-јазалдары эски, кадрларыныҥ ончозына јуугы орус улус болгоны учун газет кӧп учуралдарда таҥ алдында да кепке базылатан.
Ол ӧйдӧ редакцияныҥ кандый ишчизине иштеерге кӱч болгон? Бу сурак меге редакцияга jаҥы ла иштеп келеримде берилген болзо, редакторго кӱч эмей деп айдар эдим. Jе соҥында, каруулу качы болор тужымда, мен оны ӧскӧ јанынаҥ оҥдоп баштагам. Ол тушта редкӱреениҥ турчыларыныҥ тоозы тогус кижиге jетире кӧптӧдилген эди. Олордыҥ кажызы ла газеттиҥ ээчиде чыгатан номери учун каруулу редактор болор учурлу болгон. Газет чыгарар кӱнде олордыҥ бастыразына шыдары туй тебинип, номердиҥ материалдарын кычырарынаҥ мойножотон. Оноҥ улам ончо колбичимелдерди бойым кычыратам. Оныҥ учун М. К. Качкышев ӧрӧкӧнниҥ каруулу качы болгон тужындагы ӧйин эске алынып ийейин.
Михаил Карманович таларкак, jобош бӱдӱмдӱ кижи, лит-ишчини кезем сӧгӧ айдардыҥ ордына кокырла туй айдып койотон. Ол кажы ла бӧлӱктеҥ неделениҥ, айдыҥ пландарын некейтен, ӱзеери jылдык план тургузатаны кайда. Андый план КПСС-тыҥ обкомыныҥ бюрозында jӧптӧлӧтӧн. Соҥында кажы ла журналисттеҥ jайаан ижиниҥ квартальный планы некелетен.
Ол тужында редакцияда кандый ла кылык-jаҥду, ӱредӱзиле де, jажыла да башка-башка улус иштеген учун каруулу качы М. К. Качкышевтиҥ башкарганыла ӧдӱп турган летучка-jуундар кӧп учуралдарда тал-табышту болотон. Чындап, кажы ла номерде ончо аймактардаҥ jетирӱ болоры некелетен. Бир катап бойын «сагышту критик» деп бодогон кӱлӱк мынайда jык берип ийген эди: «Бу Кан-Оозы аймактаҥ jетирӱлер не кӧп?». Михаил Карманович ого кайкамчылу кӧрӱп, jык берип ийбезин бе: «Кан-Оозы jаан аймак та».
Бӱгӱн газетке бичидерине jарамыкту бир керек ундылды. Михаил Карманович ээчиде чыгатан номердиҥ бичимелдерине ылгамал бичип, оны радиокомитетке табыштыратан. Радиоугаачылар эртен тура байагы jетирӱни jилбиркеп угуп, jаҥы номерди кӱӱнзеп сакыйтан эди. Каруулу качы jаҥы кепке базылган номерди jайа салып, журналисттерге гонорар тургузатан. Кем канча акча иштеп алганын стенеге илилген тооломноҥ билип аларыҥ. Jартап айтса, каруулу качыныҥ ӧскӧ дӧ иштери баштаҥ ажыра болгон. Мында Михаил Кармановичтиҥ баштамы партийный организацияныҥ качызы болгоны редакцияныҥ ӧмӧлигин башкарарына туза берген деп айдар керек. Адакыда, каруулу качы иштеҥ газеттиҥ номери кепке базылып чыгарына белен тужында jанатан. Редакторлор ого кӧрӧ, ээчиде чыгатан номерди ордынчыларыла кожо солыжып апаратан.
Бу баштаҥ ажыра иштеҥ кандый ла кижи чылай бербей база. Оныҥ учун Михаил Карманович сад ӧскӱрип, ондо барып иштеерин сӱӱйтен. Оныҥ садыла коштой редактордыҥ ордынчызы Амат Акчабаевич Сабашкинниҥ ле корреспондент Улужай Сергеевич Садыковтыҥ садтары болгон эди. Олор бой-бойлорына болужып, ару кейде jакшынак амырап алатан. Каруулу качыныҥ антыгарлу нӧкӧри Николай Гаврилович Тадыев редакцияныҥ профсоюзный организациязын ӱзӱги jогынаҥ башкарып туратан. Чӧлӧӧ ӧйдӧ бу кижи садтаҥ база айрылбайтан.
М. К. Качкышевтиҥ сӧӧги мундус. Эш-барааны Валентина Ивановна база редакцияда иштеп, корректордыҥ ижин бӱдӱрген. Олордо эки уул ла бир кыс болгон. Мениҥ ле билеримле ӧрӧкӧндӧрдиҥ кичинек уулы божоп калган. Бир уулы 1931 таҥмалу автоколоннада КамАЗ кӧлӱкте узак ӧйгӧ иштеген. Качкышевтердиҥ кызы дезе билезиле Украинада jаткан ошкош эди. Олордыҥ уулы редакцияга келип, Михаил Кармановичтиҥ кокырын кӧп лӧ угатан. Михаил Карманович керегинде элбеде бичиир, оныҥ бала-баркалары керегинде jетирӱ эдер мундус журналисттиҥ табыларына мык бӱдӱп турум.

Фотојурукта (солдоҥ оҥ јаны јаар): отургандары Н.Г. Тадыев, М.Б. Белеков, В.Э. Кыдыев, Т.Н. Туденева, С.С. Тюхтенев (баш редактор), С.К. Тоюшев, А.И. Мундусов (редактордыҥ ордынчызы), С.А. Сельбиков; тургандары Б.В. Кортин, К.М. Макошева, М.П. Тарпаков, И.И. Чулчушев, Б.С. Кудирмеков, М.К. Качкышев (каруулу качы), В.А. Тюхтенев. 1982 јыл