Алтайдын Чолмоны

«Алтайдыҥ Чолмоны» најыларын јууйт

17.05.2022

«Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ 100 јылдыгына учурлалган туштажулар Кан-Оозы аймактаҥ башталган. «Чолмончылар» эрте таҥла автобуска, кӧлӱктерге отурып, эҥ кӧп кычыраачыларлу Кан-Чарас алтайга ууланган. Јолой јаан боочыларда кыйраларын буулап, јол-јорук, туштажу јакшы ӧтсин деп алкыш суранып баргандар. Кан-Оозы јуртка јетпей јадып, јолдыҥ эки јанында турган кереес-баатырлардыҥ јанына ӧмӧликти аймактыҥ јаҥарчылары ла культишчилери уткуган.

Кан-Оозында газеттиҥ ишчилери ле ветерандары эки бӧлӱкке бӧлӱнип, туштажуны баштагандар. Баштапкы бӧлӱк улус аймактыҥ библиотеказында редакцияда узак јылдарга фотокорреспондент болуп иштеген Ботпок Сӱнерович Кушкулинниҥ ижине учурлалган кӧрӱде турушкан.
Экинчи бӧлӱк газетчилер Культураныҥ байзыҥында уткуулдарда турушкан. Байзыҥныҥ фойезинде аймактыҥ јурттарынаҥ келген, алтай кеп-кийим кийген јаҥарчылардыҥ ӧмӧликтери јуулган. Олордыҥ бастыразына јуугы бойлорыныҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке учурлап чӱмдеген јаҥарларын кожоҥдогоны сӱреен оморкодулу ла сӱӱнчилӱ болды. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ юбилейиле колбой «чолмончылардыҥ» јаҥы тӧзӧлгӧн «Кандыгаштар» деп ӧмӧлиги Алтайына, Кан-Чарас ичине алкышту јаҥарын база сыйлаган.
Эки бӧлӱк керектердиҥ туружаачылары Культураныҥ байзыҥына јуулыжып, туштажуны улалткан. Кӧдӱриҥилӱ туштажуны «Кандыгаштар» ӧмӧлик јаҥар кожоҥыла ачкан. Оныҥ кийнинде сценага озогы ӧйдиҥ газедин тудунган оогош бијечилер чыгып бијелеген, залда отургандарга ондый ок газеттер ӱлелген. Туштажу-байрамды ӧткӱреечилер Виктор Темеев ле Эмина Кудачина чыгып, туштажуны ачкан ла сӧсти Кан-Оозы аймактыҥ јааны Рустам Владимирович Кокушевке ле «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы Светлана Вячеславовна Трияновага берген. Р. В. Кокушев газет 1922 јылда тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала эмдиги ӧйгӧ јетире алдындагы автоном областьтыҥ, эмдиги Алтай Республиканыҥ тӱӱкизи, экономиказы, јонјӱрӱмдик бӧлӱктеги јолы, ӧзӱми ле калык-јонныҥ јӱрӱминиҥ солундары керегинде улайын бичип келгенин темдектеген. «Алтай тилле чыгып турган газедис тӧрӧл тилисти, чӱм-јаҥжыгуларысты, культурабысты корулап, ӧскӱрип аларына јаан камаанын јетирип јат. Тергеебистиҥ, аймактардыҥ, калыктыҥ ончо ло сурактары газетте кӧдӱрилип туру. «Алтайдыҥ Чолмоны» — алтай калыктыҥ байлыгы, ич-кӧгӱс учурлу энчизи. Тӧзӧлгӧнинеҥ ала јӱс јылдыгын темдектеп турган газедистиҥ баш редакторына, ӧмӧлигине акту бойымныҥ ла эл-јонныҥ адынаҥ бийик једимдер кӱӱнзейдим!» – деп, аймактыҥ јааны уткуулду сӧзинде айткан. Баш редакторго кур курчап, ӧмӧликке сыйын табыштырган.
Светлана Вячеславовна туштажуга јуулгандарга, аймактыҥ јаанына баштанып, 100 јылдыкка учурлалган туштажулар эҥ озо Кан-Оозы аймактаҥ тегиндӱ башталбаганын темдектеген. «Бу аймактаҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында башка-башка ӧйлӧрдӧ эҥ кӧп корреспонденттер ле журналисттер, тегин ишчилер иштеген. Кӱндӱзек, јайалталу ла ачык-јарык кӱӱндӱ албаты јуртаган аймактыҥ атту-чуулу улузы – Иван Васильевич Шодоев, Михаил Карманович Качкышев, Иван Топинакович Тошпоков, Ботпок Сӱнерович Кушкулин, Иван Михайлович Ченчаев, Борис Чымчыевич Канарин, Василий Айачинович Тоенов, Михаил Борсукович Белеков, Григорий Дмитриевич Голубев, Александр Викторович Матин, Любовь Николаевна Чекуракова, Вячеслав Айабасович Куртов – газеттиҥ тӱӱкизинде јаркынду ла ундылбас ис артырган» — деп, ол оморкодулу айткан.
Баш редактор оноҥ ары аймактыҥ бӱгӱнги кӱнде газетте иштеп јӱрген эмезе газетле колбуларын ӱспеген корреспонденттерин база адаган. Олор – Михаил Папашевич Тарпаков, Тениш Урматович Тохнин, Нина Баштыковна Бельчекова, Сергей Сарыевич Темеев, Айгуль Владимировна Енчинова, Семен Кулунович Танытпасов. Онойдо ок редакцияда Кару Мундукин ле Маргарита Назырова-Татанакова јозокту иштеп јӱрӱ. Кан-Оозы аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Артур Сабин, анайда ок Айна Итушева, Айару Тохтонова ла Ирина Модорова алдында јылдарда газетте иштегендер. Баш редактордыҥ уткуулду куучыныныҥ кийнинде сценага Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Јергелей Маташева чыгып, сӱрлӱ кожоҥын сыйлаган. Ол 1991 јылда «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» тӧзӧп ӧткӱрген «Кӱмӱш кайырчак» фестивалинеҥ јайаандыкка јаан јолын ачкан болуп јат.
Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Кан-Оозы аймактаҥ депутады Айсулу Александровна Ябыева уткуулду сӧзин парламенттиҥ спикери Артур Кохоевтиҥ ле бойыныҥ адынаҥ айткан. Ол кажы ла билениҥ сакыган газединиҥ ӧмӧлигине ӧзӱм, ичкери јол ло кӧп јиит корреспонденттер келип иштезин деп кӱӱнзеген ле сый табыштырган. «Бистиҥ аймакта тӧрӧл газедин кӧп улус кычырып турганы оморкодулу ла сӱӱнчилӱ. Республиканыҥ, албаты-јонныҥ јӱрӱминиҥ ончо ло сурактары кӧдӱрилип, бичилип турган газедис анчада ла алтай тилдиҥ келер ӧйиниҥ, јашӧскӱримниҥ курч сурактарын кӧдӱрет. Нениҥ учун дезе, бу сурактардаҥ келер ӧйистиҥ ӧзӱми чике камаанду. Газеттиҥ ӧмӧлигине јолдоры ачык, кечкен кечӱлери тайыс, ашкан боочылары јабыс болзын деп акту кӱӱнимнеҥ кӱӱнзейдим!» — деп, ол алкышту сӧзин айткан.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ 77 јылдыгыла колбой, јууда јуулашкан 16 «чолмончыныҥ» сӱрлери кӧргӱзилген. Ойрот автоном областьтаҥ Совет Союзтыҥ Геройы деп нерелӱ ат 25 јуучылга адалган, олордоҥ бежӱзи Кан-Оозы аймактаҥ болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кереезине салылатан гирлянданы 8 «д» класстыҥ кадет-ӱренчиктери Артем Тайтыков ло Эмиль Яльчинов залга кийдирип келерде, јуулган улус бир минутка унчыкпай тургандар…
Тӧрӧл газет «Алтайдыҥ Чолмоны» деп 1948 јылда адалган. Ол 1922 јылда тӧзӧлӧрдӧ, «Кызыл Солын Табыш» деп адалган. Газеттиҥ ӧмӧлиги тергеебистиҥ јӱрӱминде јаан учурлу кӧп керектердиҥ баштаачылары, тӧзӧӧчи-ӧткӱреечилери болгоны туштажуда эзедилген. Ол тоодо јарлу јурукчы, политик Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйды берер шӱӱлте газетте туулган. 1991 јылда бу сыйдыҥ баштапкы лауреады болгон билимчи Григорий Самаев, соҥында лауреаттар болгон кожоҥчылар Болот Байрышев, Радмила ла Эмил Теркишевтер, ӧскӧлӧри де Кан ичиниҥ улузы. Онойдо ок «Эне Тил» биригӱ тӧзӧӧр, јарлу бичиичи Лазарь Кокышевке кереес тургузар керектер, јайалталу јашӧскӱримди конкурс ажыра ачар ла јол берер деген «Кӱмӱш кайырчак» фестиваль ла ӧскӧлӧри де редакциядаҥ, ойгор санаалу журналисттериниҥ шӱӱлте-санааларынаҥ башталган эмей.
Светлана Вячеславовна тӧргӧ јакшы иштӱ јурткорлорды кычырган, курлар курчап, Быйанду самаралар, сыйлар табыштырган. Олордыҥ тоозында Иван Андреевич Шодоев, Танытпас Николаевна Акулова, Галина Николаевна Кестелева, Александр Айдынович Матыков, Тамара Кудюшевна Матина, Тожыла Александрович Енчинов, Зоя Мрыковна Термишева, Любовь Николаевна Майчикова, Раиса Амыровна Темеева, Вера Тумысовна Ертакова, Айгуль Александровна Тайтова, Кӧксуу-Оозы аймактаҥ Светлана Бабыевна Майманова, Надежда Сергеевна Сайланкина. Јурткорлордыҥ адынаҥ уткуулду сӧстӧрин Галина Кестелева ла Александр Матыков айткан. Олор тӧрӧл газедин канчын јиит тужынаҥ ала кычырып келгендерин айдып, газет јылдаҥ јылга јаранып, јилбилӱ ле солун болуп баратканын темдектеген.
Газеттиҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» најыларын јууйт» деген кыймыгузы, мындый ок јаан туштажузы 1992 јылда база Кан-Оозы аймактагы Мӧндӱр-Соккон јуртта ӧткӧн. Туштажуны Тожыла Енчиновло кожо журналисттер Светлана Кыдыева ла Арутай Адаров ӧткӱрген. РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ ла Россияныҥ нерелӱ журнализи Светлана Кыдыева ла РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, РФ-тыҥ спортыныҥ кӱндӱлӱ ишчизи, АР-дыҥ нерелӱ журнализи Арутай Адаров тӧргӧ кычырылган ла олор эске алыныштарын айткан. Бу ӧйдӧ сценаныҥ ары јанында ол туштажуныҥ ӱзӱктери кӧргӱзилгени солун болгон. Светлана Карамаевна 30 јыл кайра Мӧндӱр-Соккондо туштажу ӧткӱрилерде, газеттиҥ 100 јылдыгы, ол ойто ло Кан ичинде ӧткӱрилери керегинде санаада да јок болгон деген. Озогы бу туштажуда турушкан ветерандарды – Татьяна Николаевна Туденеваны, Валентина Николаевна Боконокованы, Клара Мефодьевна Макошеваны, Галина Килемеевна Мундукинаны ла Тамара Тимофеевна Тулаеваны – экелдис деп айдып, эр корреспонденттер јаҥар кожоҥдогонын эске алынган. Нерелӱ журналисттиҥ јолду айтканыла, газет ол јаҥыс ла јетирӱлер эдер чыгарма эмес. Газет ол калыктыҥ энчизи, ӧзӧги ошкош чыгарма, ол ажыра чӱм-јаҥдарысты, культурабысты, тилисти корыйдыс, санаа-кӱӱнисти ӱлежедис, шӱӱжедис, алтай албатыныҥ Курултайларын, байрамдарын, јаҥы кыймыгуларын, баштаҥкайларын јӧмӧйдис. «Тӧрӧл газетке бичидигер, калык јок — газет јок, газеди јок — тилис јок, тилис јок — калык јок, калык јок – тилис јок» – деп, ол баштанган.
Арутай Адаров Мӧндӱр-Соккондо ӧткӧн баштапкы ла туштажу видеого согылганында ла тӱӱкиде артканында Бектир Келюевтиҥ, Солоҥ Шодоевтиҥ, Владимир Абраимовтыҥ ӱлӱ-камааны сӱреен јаан деп айткан. Кан-Оозыныҥ журналисттери, јорукчы- альпинисттери Ӱч-Сӱмер јаар, ӧскӧ дӧ јорыктарда эрчимдӱ турушканын ол база эзетти. Ол тоодо Александр Матин, Бектир Келюев ле ӧскӧлӧри де.
Оноҥ ары кӧк-чаҥкыр Оймон ичинеҥ газеттиҥ најылары — аймактыҥ делегациязы — уткуулду чыккан. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ бӧлӱгиниҥ јааны Дина Ялбагаевна Алимова, Кадындагы заповедниктиҥ директорыныҥ ордынчызы Анна Тадыевна Майманова, Сугаштагы школдыҥ ӱредӱчизи Марина Анатольевна Самаева, кожоҥчы јайалталу улус – Алена Михайловна Кучкашева ла Борис Васильевич Попошев уткуулду сӧстӧрин айткан. Делегация редакцияга Быйанду самара ла сый табыштырган. Онойдо ок бу аймактыҥ коррепсонденттери Артур Александрович Сулуковко ло Евгений Николаевич Бутушевке Быйанду самаралар ла сыйлар берилген. Кадындагы заповедниктиҥ адынаҥ сыйларды Анна Майманова Петр Тохнинге, Светлана Кыдыевага ла Нина Бельчековага табыштырып, заповедниктиҥ тӧзӧп ӧткӱрген јол-јорыктарында сууларды кечип, тууларды керип јӱрген С. К. Кыдыеваны, Е. Н. Бутушевти эрчимдӱ ижи-тожы учун быйанду адаган. Арутай Адаровко Борис Попошев ле Алена Кучкашева кожоҥ сыйлаган.
Тӧргӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти 25 јыл башкарган ла быјыл иштеги јолы 50 јылга улалган Татьяна Николаевна Туденева кычырылган. «Тӧрӧл газедис јаан јол ӧтти. Бу ӧйгӧ оныҥ тӱӱкизинде кандый ла јолдор, учуралдар, јилбилӱ туштажулар кӧп лӧ болгон. Корреспонденттер канча аймактарды, јурттарды керий јорыктап, солун материалдар бичиген, фотојуруктар соккон, ончозы тӱӱкиде арткан. Ол тоодо Кан-Оозы аймакла канча јорык болгон. Бастыра ӧйлӧрдӧ Кан ичинде кӧп кычыраачылар болуп турганын айдар керек. Кан аймагында «Алтайдыҥ эпшилериниҥ» бӧлӱги Галина Тодошевна Канитовага баштадып, сӱреен эрчимдӱ иштейт. Бу бӧлӱк республикада «АЧ» газетке эҥ кӧп бичиткен аймак деп ададарына кыймыгу баштаган. Бу иш эмди де улалат, турултазы јылдыҥ учында јартала берер. Онойдо ок тулаан айда «Солдатка болуш» деген акцияда эпшилер тыҥ турушкан» — деп, Т. Н. Туденева куучындаган. Г. Т. Канитова акцияга јаан болужын јетирген јерлештерине Быйанду самаралар табыштырып, јаан быйанын айткан.
Кан-Оозы аймактыҥ «Кан-Чарас» газединиҥ редакторы Айгуль Александровна Тайтова «АЧ-ныҥ» коллега-журналисттери Т. У. Тохнинге, Т. Н. Туденевага ла Н. Б. Бельчековага кур курчап, сыйлар табыштырды.
Оноҥ ары сӧсти АР-дыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ јааны Борис Кӱндӱлеевич Алушкин алып, газеттиҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген журналисттерди, јурткорлорды адаган. Онойдо ок тоомјылу јондык кайралдар табыштырган. «Јашӧскӱримниҥ таскадаачызы» деген медальла Тана Тоенова, Арутай Адаров, аймактыҥ «Кан-Чарас» газединиҥ ӧмӧлиги кайралдаткан. Быйанду самара Михаил Мызаевке, Валерий Кичеевке, Бектир Келюевке, Екатерина Испоковага берилген.
Тӧргӧ оноҥ ары аймактыҥ эрчимдӱ иштӱ почтальондоры кычырылган: Айана Шкакова, Эльвира Алдырбасова, Айжана Артушева, Римма Матина, Марина Дедина, Татьяна Головина. Баш редактор олорго сыйлар табыштырган.
Газеттиҥ 100 јылдыгына учурлай Кан-Оозыныҥ кычыраачылары ортодо «Алтайдыҥ Чолмоны» — тӧрӧл јеристиҥ тӱӱкизи» деген конкурстыҥ турулталары јарлалып, јеҥӱчилдерге сый берилген. «АЧ-ныҥ» баш редакторыныҥ ордынчызы Кырчын Дмитриевич Яшев конкурстыҥ јеҥӱчили Л. Н. Майчиковага быйан айдып, диплом ло сый берген.
Туштажуныҥ учында сценага газеттиҥ «Кандыгаштар» ӧмӧлиги ле аймактыҥ «Алтын-Казык» ӧмӧлиги чыгып, «АЧ» газетке учурлалган кожоҥды јаҥарлагандар. Тӧргӧ редакцияныҥ бастыра ишчилери кычырылган, курлар курчалган. Оноҥ ары Р. В. Кокушев Кан ичиниҥ «АЧ-да» иштеп јӱрген журналисттерине Быйанду самаралар табыштырган. Баш редактор С. В. Триянова аймактыҥ јааны Р. В. Кокушевке јаан быйанын айдып, сыйын берген.
Келер јуук ӧйдӧ Оҥдой аймакта ӧдӧтӧн туштажуныҥ кере бичиги Оҥдой аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Анатолий Сергеевич Атаровко табыштырылган. Ол кере бичикти алып, «газетчилерди Оҥдой аймакта сакыырыс» деп, кычыру эткен.
Туштажуда уткуулду сӧстӧрдиҥ, кайралдардыҥ, сыйлардыҥ ортодо јараш, кӧӧрӧм кожоҥдорын јарлу артисттер, ӧмӧликтер сыйлаганын айдар керек. Ол тоодо «Кан-Ойрот» ӧмӧлик, балдардыҥ Анжела Борисовна Молчоевага башкарткан «Эрјине» ӧмӧлиги, Радмила ла Эмил Теркишевтер, јурт јердердиҥ јаҥарчылары ла ӧскӧлӧри де акту јӱректеҥ кожоҥ-бијезин сыйлагандар. Олорго ло Кан-Оозы аймактыҥ ветерандарыныҥ совединиҥ јааны Раиса Таныевна Тадышевага, аймактыҥ администрациязыныҥ культура бӧлӱгиниҥ јааны Александра Еченовна Кокушевага, культишчи Виктор Николаевич Темеевке, туштажуда сыйлар берерине јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген Оҥдой аймакта Кор-Кобы јурттаҥ спонсор Айдыҥ Эдуардович Дедеевке ле ӧскӧ дӧ улуска јаан алкыш-быйанысты айдып турубыс.

Нина БЕЛЬЧЕКОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары