Алтайдын Чолмоны

Адабыстый акабыс, тоомјылу таайыбыс, чындык нӧкӧрис

02.06.2022

Кажы ла алтай укта бойыныҥ баштанатан, тайанатан, јӧп айдатан эҥ тоомјылу кижизи бар. Бисте — ол Момый акабыс, таайыбыс. Республика ичинде улустыҥ кӧби оны Григорий Барзынович деп билер. Быјыл ого 70 јаш толды.

Григорий Барзынович Чекурашев 1952 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 2-чи кӱнинде Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртында чыккан. Ада-энези колхозчы улус, бастыра јӱрӱмине мал-ашта иштеген. Биледе јети баланыҥ эҥ јааны акабыска јаштаҥ ала бис учун каруулу болорго келишкен. Ол эне-адабыска болужып, айылда иш-тошты ӱзе эдер, сыйындарын ла карындаштарын кӧрӧр. Керек дезе калаш быжырар, ӱч сыйныныҥ чачтарын ӧрӧлӧ, школго аткарар болгон.
Тӧртинчи классты божодоло, ол 5-10 класстарда калада национальный школдо ӱренген. Математиканыҥ ла физиканыҥ урокторын јакшызынган, литератураныҥ урокторын јилбиркеп угатан. Школды божодоло, Горно-Алтайсктыҥ пединститудыныҥ физико-математикалык факультедине ӱредӱге кирген. Кийнинде Барнаулда сельхозинститутта ӱренген ле Москвада госслужбаныҥ академиязын заочный аайыла божоткон. Онойдо ок ол јаштаҥ ала спортло јилбиркеп тазыктырынып, футболло областьтыҥ ла Алтай крайдыҥ студенттер ортодо маргаандарында туружып, јеҥӱлӱ јерлерге кӧп катап чыккан.
1972 јылда майман сӧӧктӱ Тамара Кӧйлӱковна Майчиковала биле тӧзӧп, айылду болгон. Институтты божодоло, Куладыныҥ сегисјылдык школында математиканыҥ ла физиканыҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Оноҥ Кулады ферманыҥ управляющийи, 1981 јылда колхозтыҥ председателине тудулган ла оны 1990 јылга јетире башкарган. 1988 јылда СССР-дыҥ колхозчыларыныҥ 4-чи съездиниҥ делегады болгон. Оҥдойдо плановый камыстыҥ јааны, аймакисполкомныҥ председателиниҥ ордынчызы болуп иштеп турарда, акабысты Горно-Алтайск каладӧӧн тергеениҥ экономика аайынча комитединиҥ јааныныҥ ордынчызы болуп иштеерге кычырган. Кийнинде ол Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ министри болуп иштеген. Эл Курултайдыҥ Аппарадыныҥ башкараачызы, тӧзӧмӧл-хозяйственный бӧлӱгиниҥ јааны болуп тура, амыралтага чыккан. Ак-чек ижи учун кӧп тоолу кайралдар алган, ол тоодо «За трудовую доблесть» деп медаль, Государственный Думаныҥ, Совет Федерацияныҥ грамоталары. 1996 јылда тодош сӧӧктӱлердиҥ 1-кы курултайында јайзаҥга тудулган.
Тургуза ӧйдӧ олор эш-нӧкӧриле ӱч уулы Аткайдыҥ, Алтайдыҥ ла Айбектиҥ балдарын, бойлорыныҥ сӱӱген баркаларын кӧрӱжип, ӱредерге болужып јӱрет.
Акабыс школдоҥ ала ӱлгерлер бичип, газетке де јарлалып туратан. Бу јайалтазын таштабай, ол бастыра јӱрӱмине бичинген деп айдарга јараар. 1977 јылда ӱлгерлери «Јаш тужымныҥ јаҥары» деген јуунтыда кепке базылган. Бир канча чӱмдемелдери «Алтай ӱлгерликке» кирген. Оогоштоҥ ала укканын-кӧргӧнин ундыбай, јанчыкка салып јӱрер, јаандарыла јаантайын куучындажып јӱрер акабыс 2016 јылда тӧрӧл Кулады јуртыбыстыҥ тӱӱкизи ле улузы керегинде «Кулады: ӧй лӧ улус», ӧткӧн чактыҥ 30-чы јылдарда актуга каралаткан јерлештериниҥ ады-јолдорын, салымын орныктырар јаан иштер ӧткӱрип, 2021 јылда «Ундыбагар бисти» деп бичиктер чыгарып салган.
Бис, кожо чыккан сыйындары ла карындаштары, акабыска јаантайын быйанду јӱредис. Ого адабыстыҥ ла бойыстыҥ адыстаҥ бек су-кадык, ырыс-кежик, учуктый узун јӱрӱм, амадулары јеҥил бӱдӱп турзын деп кӱӱнзейдис!

Сыйны

Григорий Барзыновичле мен 1990 јылдарда башкаруга иштеп келгенимнеҥ бери таныш. Ол госкомэкономикада, минэкономикада ордынчы болуп, 1992 јылда Кош-Агаш, Улаган аймактарды Јака Тӱндӱкке тӱҥдештирер тушта Госкомсевердиҥ мында территориальный бӧлӱги тӧзӧлӧрдӧ, мен оны башкарып, оноҥ бери јаба иштеерге келишкен. Ол тужында бу эки аймак керегинде Россияныҥ башкарузыныҥ тӧрт јӧби чыккан эди: 1992, 1994, 1997, 1999 јылдарда. Андый турултага келгенис тегин эмес — бис ол ӧйдӧ бу сурак аайынча кӧп катап јоруктап (кӧп сабада экӱ ле), кезикте Москвада айга шыдар јадып, министерстволорго, ведомстволорго барып, ӱзе чоттоп, јӧптӧжӱлер ӧткӱргенис.
Республиканы Валерий Чаптынов, Владимир Петров башкарып турган ол ӧйлӧрдӧ Россияныҥ президентиниҥ эки јакааны, башкарузыныҥ сегис јӧби чыгып турарда, олорды чокумдап белетееринде бистиҥ госкомэкономиканыҥ, экономиканыҥ министерствозыныҥ ижи сӱрекей учурлу болгон эмей.
Григорий Барзынович — билгири бийик, ченемелдӱ экономист ле башкараачы. Тергеениҥ башкарузына келерде, ол колхозто, аймакта иштеп, албатыныҥ јадын-јӱрӱмин, республика ичинде аймактардыҥ айалгазын билер болгон учун ижи эрчимдӱ, јакшы келижер болгон.
Байагы јӧптӧр аайынча иштеп турарыста, 27-30 министерство болгон ӧйлӧр. Олорло тил табыжары, керектиҥ аайын чокум јартаары, јӧпкӧ кийдирери јеҥил керек эмес. Ол 90 јылдарда компьютер, ноутбук јок. Ведомстволордо аймактардыҥ сурагы аайынча акчаны астадып салза, эҥирлер сайын оны чоттоор, келиштирер керек болгон. Тӱниле оны эдип, эртен тура Григорий Барзынович ойто ло барып кепке базар, оноҥ база ла ишти улалтып јадыс…
Узак ӧйлӧрдиҥ туркунына башкаруда иштеп, тергеебистиҥ экономика министерствозын башкарып, ол јаш республикабыстыҥ ӧзӱмине јаан, јакшы камаанын јетирген.
Григорий Барзынович нӧкӧрлӧри, јерлештери ортодо јаан тоомјыда, Москвада да оныла кожо јӧптӧр аайынча иштеген улус ортодо ол тоомјыда болгоны иле билдиретен. Оныҥ да учун тодош, очы сӧӧктӱлер оны бойыныҥ ӧйинде јайзаҥы эдип тутканы јолду.
Тӧп санаалу, не-немени шӱӱр, «мен јаан јамыда» деп чыныркап, бажыркап, ӱнин тыҥытпаган. Ишчилери, кожо иштегендери ол керегинде јаҥыс ла јакшыны айдат.
Ол ок ӧйдӧ бу кижи алтай чӱм-јаҥын, тилин, республикада јаткан башка-башка кӧп улустыҥ угы-тӧзин, тазыл-тамырын, сӧӧгин билер кижи. Бис Јымжай Арбакович Лыковло кожо оныҥ мындый билгирлерин јӱк ле кайкап јӱредис. Оныҥ учун кандый бир кижини ады-јолын чокумдаарга «Барзынычтаҥ ла сураар керек» дежедис.
Нӧкӧрис ӱзеери ӱлгерлер де бичип ийер, јараштыра кожоҥдоп то ийер јайалталу. Ӱлгерлик јуунтылары мынаҥ да ары чыгар деп бодойдым.
Ол башкарган колхозыныҥ, тӧрӧл јурты Куладыныҥ озогызынаҥ бери эли-јоныныҥ угы-тӧзи, салымы керегинде сӱрекей тузалу бичиктер белетеп чыгарган. Айдарда, ол эмдиге јетире албатызына, кичӱ тӧрӧлине болужып, јаш ӱйе тӱӱкизин, тазыл-тамырын билип јӱрзин деп јарамыкту иштеп јат.
Тогузон јылдарда узак оорып, канча айдаҥ эмденип турарымда, нӧкӧрлӧрдиҥ, ол тоодо Григорий Барзыновичтиҥ јӧмӧлтӧзи болушкан, јазылгам. Кийнинде ол мени ишке алып јӧмӧгӧн. Оныҥ учун ого јаан быйанду јӱредим. Бис, ӱзе нӧкӧрлӧрис, бой-бойысты айылдажып, билелерисле наајылажып, јаантайын колбуда јӱредис.
Толо јажыла уткуп, нӧкӧримге бек су-кадык, омок-сергек, эл-јонынаҥ быйанду, Кудайынаҥ курчулу болзын, бала-барказыныҥ ырызын кӧрӱп, эш-нӧкӧри Тамара Кӧйлӱковнала кожо алтын ла оноҥ до ары тойлорын ӧткӱрип, адазыныҥ јажын јажап, бажы агарганча, тижи элегенче јӱрзин деп кӱӱнзейдим. Мынаҥ ары толо јаштарына ол керегинде элбеде бичимелимди бичиирим деп алаҥзыбайдым.

Јондык-политикалык ишчи
Николай МАЛЧИНОВ

Григорий Барзыновичтиҥ бойыныҥ тӧрӧл јерине, Кулады јуртка эдип турган иштери, јетирген камааны сӱрекей јаан ла учурлу. Онойып, јуук ӧйдӧ оныҥ баштаҥкайыла, јӧмӧлтӧзиле јуртта актуга буруладып айдуга барган јерлештериске кереес тургузылган. Быјыл оныҥ окылу ачылтазын ӧткӱрерис.
Колхоз тужынаҥ ала эмдиге јетире кичӱ тӧрӧлиниҥ албатызына болужып, бастыра бойын берип, эмди бистиҥ ӱйеге јӧмӧжип турганы учун алкыш быйаным айдадым.
Јерлежис Г. Б. Чекурашевле бис јаантайын оморкоп јӱредис. Ол Кулады јерин качан да ундыбай јат. Јурт јеезениҥ эл-јоныныҥ ла бойымныҥ адымнаҥ Григорий Барзыновичке амыр-энчӱ узак јӱрзин, бийик учушта кайызын, бала-барказы сӱӱндирип турзын деп кӱӱнзейдим. Ак сӱмерлӱ тайгаларыс арка-сынын арутап турзын, агаш-ташту Каракол алтайыс јажын-чакка корулап турзын!

Сӱӱнер НОНОВА,
Куладыныҥ јурт јеезезиниҥ јааны

Јӱрӱмниҥ кандый бир учурлу сурактарында оныҥ сӧзи эҥ ле бескелӱ. Биске, бойыныҥ карындаштарыныҥ, сыйындарыныҥ балдарына, ол качан да кату сӧс айтпаган, јаантайын јӧмӧп јӱрген, ончо јанынаҥ ол биске ак-чек, ойгор санаалу, тоомјылу јуук кижи болгон ло эмди де, бис јаанап каларыста, андый болуп артып јат.
Јаан акабысты, таайысты учурлу јажыла уткуп, бектеҥ бек су-кадык, база да кӧп јаан једимдер, учурлу керектер, ырыс ла сӱӱнчи кӱӱнзейдис. Бала-барказыныҥ, тӧрӧӧн-тууганыныҥ ырызын кӧрӱп, биске баш болуп, Алтайынаҥ курчулу, албатыдаҥ алкышту кӧп-кӧп јаш јажазын!