Алтайдын Чолмоны

Агару канын тегин тӧкпӧгӧн

10.06.2022

Мениҥ адам Јорыкчы Кыйгасов ол ӧйдӧги бастыра эр улус чылап ок, Ада-Тӧрӧл учун Улу jууда турушкан. Эзен-амыр јӱрген болзо, 2022 jылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде ого 100 jаш толор эди.

Јуу-чак башталарда адамга 19 jаш болгон. 1941 jылда ол Кан-Оозындагы военкоматтаҥ бойы ла ошкош јиит уулдарла кожо jууга атанган. Јуучыл чертти 1941 jылдыҥ јаҥар айыныҥ 10-чы кӱнинде алган, Воронежский фронтто 605-чи стрелковый полкто 1941 јылдыҥ јаҥар айынаҥ ала 1942 jылдыҥ ӱлӱрген айына јетире Воронеж каланыҥ jанында jуулашкан. Баштапкы катап шыркалатканыныҥ кийнинде 169-чы стрелковый полкто 1943 jылдыҥ чаган айынаҥ ала сыгын айына јетире јуулажарга келишкен.
Jууда адам снайпер болгон, немецтердиҥ тылындӧӧн совет јуучылдарла кожо парашютла кӧп катап калыган. Адам биске jуу-согуш керегинде, ӧскӧ дӧ фронтовиктер чылап, куучындабас болгон. Качан эмеш ичийзе, ол тушта, качан суразаҥ, куучындаар.
Бир куучыны санаамга кирет: «Кышкыда самолетло фронттыҥ чийӱзин ӧдӧлӧ, парашютла немецтердиҥ тылындӧӧн калыганыс. Бис ак масхалаттарлу болгоныс. Ондо немецтерди јыга адала, ӧлгӧн бӧ jокпо деп ойто ајыктап, кармандарынаҥ документтерин кӧрӱп баштаганыс. Јаткан немец офицердиҥ карманынаҥ документтерин алып, колында алтын чазы тӱнде jалтырап турарда, оны уштып jадарымда, ӧлкалан деген офицер мениҥ тӧжимнеҥ ала койордо, мен чочыйла, кыйгырып ийген эмтирим. Карын, jанымда командир болгон, ол оны колмылтыгынаҥ адып ийген. Мени аргадаганы учун деп, часты командирге бергем».
Мадьярлар (венгерлер) немец-тердеҥ jаман, оныҥ учун солдаттар олорды кӧрбӧс болгон деп куучындайтан.
Адам эки катап шыркалаткан: баштапкы катап 1942 jылда сол колындӧӧн jеҥил шыркаладып, экинчи катап 1943 jылда кӧксиндӧӧн уур шыркалаткан. 1943 jылдыҥ сыгын айында баштапкы группаныҥ кенеги деп, черӱнеҥ комиссовать эдип ийген. Оныҥ кайралдарыныҥ тоозында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ I степеньдӱ ордени, «За боевые заслуги», «За победу над Германией» ле юбилейлик медальдар.
Мениҥ адам канын јуу-согуштардыҥ јалаҥдарында калас тӧкпӧгӧн деп сананып турум. Ол бастыра совет албаты чылап ок, бисте амыр-энчӱ ле ырысту јӱрӱм болзын деп кӱӱнзеген. Оныҥ кезик медальдарын, бис, кичинек балдары, jылыйтып койгоныс, артып калганы эмди мениҥ айылымда. Бис олорды адам ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде эзем деп чеберлеп јадыс.
Мен кичинек тужымда адамныҥ медальдарын чамчамга тагынала, Сугаш ичиле ойноп jӱретем.
Кӧксуу-Оозы аймакта Сугаш jуртта фронтовиктердиҥ тоозы ас эмес болгон, олор 9 Майды — Улу Jеҥӱниҥ байрамын кӧдӱриҥилӱ айалгада темдектеп туратан. Ол фронтовиктердиҥ тоозында: Jетен Сюнюшев, Тарынчак Иркитов, Јалбай Кучуков, Jелдеш Битешев, Кучабай Сулуков, Тениш Четов, Иженер Сороноков, Аҥчыш Тохнин, Петр Остоков, Ырысбай Кажыков, Алексей Ачкасов, Коконок Ерелин, Иван Митрофанов, Кирилл Митрофанов, Јепик Бутушев, Павел Таганов, Кӱндеш Бархатов ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Сугашта jаткан фронтовиктердеҥ эмди кем де эзен-амыр артпаган. Канайдар, јӱрӱмниҥ бойыныҥ ээжизи андый да…
Улу Jеҥӱниҥ кӱнинде Сугаштыҥ фронтовиктери ордендерин ле медальдарын тагынганча јуулыжатан. Эртен тура «Абайский» совхозтыҥ автобузы олордыҥ ӱзезин тӧс ферма болуп турган Талдудӧӧн апаратан. Ондо ӧскӧ фермалардаҥ (ол тушта совхозтыҥ фермалары Талдуда, Сугашта, Карагайда, Суузарда болгон) фронтовиктерле кожо олор Улу Јеҥӱниҥ байрамын темдектейтен. Олорго байрамдык ойын-концерт кӧргӱзилетен, оноҥ совхозтыҥ столовыйында ажандырып, солдаттыҥ 100 граммын уруп, кажы ла фронтовикке сый берип, ойто Сугаштӧӧн экелип салатан.
Адамныҥ чыккан-ӧскӧн јери Кан-Оозы аймакта Шиберти jурт, сӧӧги чагандык. Адазыныҥ ады-јолы Ойошев Кыйгас, энези – Ойошева Талканчы.
Адамныҥ эjези Тоднай Матина (Кыйгасова), сыйнызы Тана Теркишева (Кыйгасова) Кырлык jуртта jаткылаган болгон. Адамныҥ баштапкы билезинеҥ балдары, бистиҥ акаларыс Адар ла Дозор Кыйгасовтор Кырлыкта эзен-амыр jуртагылайт. Бистиҥ эјелеристиҥ ле акаларыстыҥ бала-барказы тӧрӧл республикада jаткылайт.
Адам ла энем Тӱрген Шукаевна Кыйгасова (Алматова) Сугаш jуртта айыл-jуртту болуп, 6 бала азырап чыдаткан. Бойыныҥ ӧйинде тӧрт класс божоткон адам Сугаштыҥ фермазында учетчик, бухгалтер болуп иштеп, пенсияга чыгала, бир эмеш койчы болуп иштеген.
Јуунаҥ јанган кезик фронтовиктер јаан шыркаларлу болгон, је олор бастыра ла улус чылап, колхоз-совхозтыҥ башка-башка иштерин бӱдӱрген: кем де малчы, кем де кузнец, кем де лесник болгон…
Адам 1993 jылда кандык айдыҥ 12-чи кӱнинде, энем 2021 jылда сыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде jада калгандар, мӧҥкӱлерин тӧрӧл Сугаш jуртта кӧдӱргенис. Олордыҥ баркаларыныҥ тоозы 11, олордыҥ балдары — 16. Бистиҥ бала-баркабыс јӱрӱмин кысканбай, агару канын тӧгӱп, албатыныҥ амыр-энчӱзи учун јуулашкан адабыстыҥ ат-нерелӱ керегин качан да ундыбай, оныла оморкоп јӱрет, оныҥ угы-тӧзин улалтар.

Василий КЫЙГАСОВ