Алтайдын Чолмоны

Куучынчы тӧрӧӧнис-айылчыбыс

21.06.2022

Бичимелимди мынайда ададым. Школго баргалагымнаҥ ала јаана-тайна болгончом «Алтайдыҥ Чолмоны» чын ла бистиҥ јуук тӧрӧӧнистий, сакыган айылчыбыстый болуп калган. Солун-собурды угар арга, айалга кӧп, је газетти колго алып кычырзаҥ, оноҥ артык.
Бир чактыҥ туркунына газедис бисле кожо! Ого учурлай бистиҥ јерлежис, Шабалин аймактыҥ Отогол (Мариинск) јуртында мундус сӧӧктӱ јокту кижиниҥ билезинде чыккан-ӧскӧн (1906-1937 јј.), комсомолдыҥ обкомыныҥ баштапкы качызы, партияныҥ обкомыныҥ идеология бӧлӱгиниҥ башкараачызы, облрадиокомитеттиҥ председатели болгон ло 1937 јылда аттыртып салган Толток Иван Семеновичтиҥ айдып салган кожоҥ ошкош ӱлгери эмдиги де 21-чи чактыҥ улузына келижип јат. Ӧрӧкӧнниҥ 96 јыл кайра айдып салганы ундылбаган:
Алтай ӱӱре-нӧкӧрлӧр,
Айтканымды угугар.
Ак бӱдӱмдӱ газедисти
Айлыгарга алдыртыгар.
Ак чаазынга бичилген
«Кызыл Ойрот» газедис.
Алтайыска јайылган
«Кызыл Ойрот» газедис.
Ак јердиҥ ак чечеги
Ак јалаҥга јайылгай.
Ак чаазында табыштар
Айыл ортодо јайылгай.
Албатыныҥ ортодо
«Кызыл Ойрот» кӱндӱлӱ,
Албатыныҥ јӱрӱми
«Кызыл Ойротто» чийилгей…
Ӧткӧн ӧйлӧрдӧ «Алтайдыҥ Чолмоны», «Звезда Алтая» газеттерис, эртен-эҥир алтай тилле куучындаар радио ыраак јурттарда, турлуларда јаткан малчыларга солундар јетиреечилер болгон. Газеттердиҥ, радионыҥ башкараачылары, корреспонденттери ыраак Улаганга једип келетен, темдектезе, Степан Сузанович Тюхтенев, Улужай Садыков, Ботпок Кушкулин, Гавриил Калкин ле о.ӧ.
«Советский Алтай» совхозтыҥ директоры келген улусла кожо малчылардыҥ турлузына таҥ атту једип, јадын-јӱрӱмиле таныжып, кӧрӱп јӱргилейтен. Малчылардыҥ фотојуруктары јарлалатан, ижинде једимдери керегинде јилбилӱ јетирӱлер бичилетен, угулатан. Олор школго келип, балдарла туштажып, эҥирде клубта јуулган улуска ижи-тожы керегинде куучындайтан.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы болгон Степан Сузановичтиҥ эске алынганы: «Улаган аймакла јоруктап, Балыктујулга келгем. Кышкы ӧй. Совхозтыҥ директоры Арсентий Васильевич Санаала кожо школдо болуп, интернатта јаткан балдардыҥ айалгазын, јурттыҥ музейинде болуп, јаҥы тудулган клубты, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга учурлалган кереести кӧрӱп, кӧп солун јетирӱлер кӧрӱп-угуп алдым. Сӱрекей тузалу иш бӱдӱрип јӱрген башкараачыга јаан быйаным айттым.
Эҥирде клубта кӧп улус јуулган. Залда отургандар меге кӧп сурактар берген, јербойындыйынаҥ ала телекейлик сурактарга јетире. Туштажуныҥ учында Арсентий Васильевич алтай тил ле алтай газет алтай калыгыстыҥ салымына јаан учурлу болгонын айдып, олор јок болзо, алтай албаты да јок болор деп темдектеп, газетти ончозы бичидип, турлуларда јаткан малчылар билезине, бойлорына газетти экидеҥ бичидер керек деген. Мындый солун куучынды мен Балыктујулдаҥ ӧскӧ бистиҥ областьтыҥ кандый да јуртында укпагам. Бу туштажуныҥ кийнинде бир канча малчылар «Алтайдыҥ Чолмонын» чындап та экидеҥ алдырткан».
Улаганныҥ эл-јоныныҥ ижи-тожы, јадыны керегинде јурткорлор Николай Иванович Мекин, Алексей Лукич Бадыкин, Исак Семенович Сугунушев бичип туратан. Таайым Арсентий Васильевич газет-журналдарды кӧп алдыртатан. Почтальонныҥ јаан толу сумказы бистиҥ айылга јетсе, когызай беретен. Оныҥ кычыратаны, не-немеге јилбиркеги, билерге јӱткиири биске једишкен ошкош. Мен городто пединститутта ӱренип турала, газеттерди алала, Белокурихада эмденип турган таайыма ийип туратам. Меге ондый суракла бичиген самаразы эмди ле бар.
База бир солун учурал. Бистиҥ билелик кӧмзӧдӧ Улу Јеҥӱниҥ 20 јылдыгына учурлалган (9 май 1965 ј.) газет бар. Оны меге таайымныҥ балдары берген. Бу јаан тӱӱкилик учурлу газет. Кӧрзӧгӧр дӧ, газетке 57 јыл, ол ӧртӧлбӧй, јыртылбай, чачылбай, чеберлелген!!! Јеҥӱниҥ 77-чи јылдыгына учурлай, ол газеттеҥ алынган солун јетирӱлерди кыскарта бичип ийейин: «…1877 јуучыл ордендерле, 4320 кижи медальдарла кайралдаткан. 1941 јылда ороонныҥ коруланарыныҥ фондына 5 миллион 211 муҥ 866 салковой акча аткарылган. 1943 јылда «Алтайский колхозник» деген танковый колонна тӧзӧӧрине акту бойлорыныҥ кармандарынаҥ 5 миллион 280 муҥ салковой јууп табыштырган. 1944 јылга јетире Туулу Алтайдыҥ албатызы фронтко 3 муҥ чаначы, эки јӱстеҥ ажыра снайперлер, ӱч јӱстеҥ ажыра танк адаачылар, 1100 медишчилер, беш јӱстеҥ ажыра кавалеристтер ле ӧскӧ дӧ кӧп јуучылдар белетеп аткарган.
Алтай кыс Сакылова Александрала јууда кожо болгон нӧкӧри подполковник Ф. Пронин ле «Отважный воин» газеттиҥ качызы А. Сотников Александраныҥ јалтанбазын, Воронеж городтыҥ јанында коркушту јуулар ӧткӧнин, «санинструктор Александра Сакыловадый болугар. Ол бала алтай албатыныҥ ат-нерелӱ кызы деп адалар учурлу. Муҥдар тоолу јуучылдардыҥ ады-јолын албаты ӱргӱлјикке ундыбас» деп бичигилейт.
Кӧп јылдарга «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте иштеген Гавриил Долматович Калкин от-калапту јуу-чакты ӧткӧн кижи. Ол Чамал јуртта 1941 јылда Кан-Оозынаҥ јууга барган, јуу-чакты ӧдӱп, шыркалу да болзо, айлу-кӱндӱ Алтайына јанып келген, межколхозстройдо иштеп јӱрген Отугашев Николай Михайловичке јолугып, солун јетирӱ эдет.
Статьяны табылап шиҥдеп кӧрзӧ, ол 1942 јылда 12 октябрьда чыккан «За честь Родины» деп красноармейский газетте чыккан болуптыр. Тоолозо, бу фронтовой газет чыкканынаҥ ала 1965 јылда 23 јыл болгон, эмдиги ӧйгӧ јетире 80 јыл. Ол ӧйдӧ бистиҥ алтай јуучылыс керегинде бӱткӱл газетти кечире «Снайпер Отугашев 22 фриц аткан» деп бажалыкла јарлалган эмтир. Ол керегинде Быстряков мынайда бичийт: «Алтай снайпер снайпердиҥ эп-сӱмезине Дорофеевти ле Глебовты ӱреткен, Дорофеев 12, Глебов 9 ӧштӱ аткан. Олор ӱчӱ бойлорыныҥ эп-сӱмезине Мачагаладзени, Стругалинди, Плотницынды, Мякининди, Ведимицкийди ӱреткен. 1942 јылда тӱндӱк-кӱнбадыш фронтто уур шыркаладала, госпитальда јаткан Николай Михайлович бу газетти чамчазыныҥ тӧш карманына чебер сугуп, Алтайына јетирген».
Јерлежис керегинде угарга-билерге Чамал аймактыҥ архивине бичигем. Светлана Михайловна Майманакова мениҥ сурагымды тӱрген бӱдӱрген. Николай Михайлович 1967-1980 јылдарда Чамал јуртта јаткан, айылду-јуртту. Тӧрӧӧндӧри Бешпелтирде, Чамалда бар. Уулы Новокузнецкте јадат. Бу кижиниҥ ады-јолы «Они сражались за Родину» деп бичикте Кан-Оозы да, Чамал да аймактыҥ јуучылдарыныҥ тоозына кийдирилбеген эмтир. Оныҥ учун оныҥ ады-јолы јуулашкан улустыҥ тоого кийдирилбеген тоозына алылган. Ол 1909-1980 јылдарда јӱрген. Је оройтып та болзо, ады-јолы јарталган, адалган.
Ӧткӧн ӧйдиҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» биске Јеҥӱниҥ кӱнине келиштире солун јетирӱ ийди. Мен газеттиҥ ишчилерин, журналисттерин «газеттиҥ геройлоры» деп айдып јадым. Нениҥ учун дезе ишти-бичимелди эртенге-соҥзунга артырбай, бӱгӱн ле бичип, терип, газетке салар керек. Мындый иште кандый да шылтактар болбос учурлу ошкош. Кӱндер, айлар, јылдар ажыра јарым чакка јуук газетте иштеп тургандарга, јиит журналисттерге каруулу, керектӱ, тузалу ижи учун јаан быйан айдып, су-кадык кӱӱнзейдим.

Раиса Казакпаева,
Шабалин јурт