Алтайдын Чолмоны

Ойгор санаалу ӱредӱчи

24.06.2022

Таисья Петровна Бардина ӱредӱчи болуп 45 јыл иштеп, «Россия Федерацияныҥ албатылык ӱредӱзиниҥ отличниги» деп ат-нере алган. Ӱредӱлик иштиҥ ветераны, Чамал аймактыҥ кӱндӱлӱ кижизи. Эш-барааны Александр Киндишевичке, Чамал јурттагы алтай тӧс јер-музейдиҥ тӧзӧӧчизине, Таисья Петровна кару најызы, эш-нӧкӧри болгон. Т. П. Бардинаныҥ ады-јолы јаҥыс ла аймак ичинде эмес, текши республика ичинде, ӧскӧ дӧ талаларда јарлу. Кӧпти кӧргӧн, ченемели бай, билгирин чебер алып јӱрген, билерин јаш ӱйеге јетирип ӱлешкен ӧрӧкӧн Улу јуу ӧйиниҥ балазы болор. Бала туштаҥ ала јӱрӱмниҥ уур-кӱч айалгаларын ӧдӱп, ишке тазыгып, ончо јӱрӱмин балдар ӱредерине учурлаган эпши.

Ундып болбос јуу ӧйи
Таисья Петровна Бардинаныҥ кыс ӧбӧкӧзи Чичканова. Ол 1942 јылдыҥ кандык айыныҥ 4-чи кӱнинде Шабалин аймакта Ӱстиги-Чаргы јуртта чыккан. Адазы Пепий (Петр) Байчинович Чичканов 1943 јылда Улу јууга барган. Энези Токна Бекиновна колында сегис айлу кызычагыла кожо артып калган. Јурттыҥ ончо эр киндиктӱлери јууга јӱре берерде, јӱк ле ӱй улус, каргандар ла балдар арткандар. Колхозтыҥ уур-кӱч иштери бу улустыҥ ийнине јаан јӱк болуп тӱшкен. Таяныҥ энези тӱни-тӱжи иште, ол колхозто бригадир болуп иштеген. Јуу ӧйиндеги бала тужы керегинде Таисья Петровна мынайда эске алынат: «Бис, јуу ӧйиниҥ балдары, јаан улусла теҥ-тай иштегенис. Тӧрт, беш јаштаҥ ала бисти ишке ӱредетен. Јай ӧйинде јаан улус ӧлӧҥ јуур, кичинек балдарды аттыҥ ӱстине отургызып салза, буул тарткылаар. Балдардыҥ санаазында аттыҥ јалаазынаҥ бек тудунып, аттаҥ ла јыгылбазы. Онойып, бир-эки ле кӱнниҥ бажында аттыҥ ӱстине отурарга темиге беретенис». Тая бир кичинек јаанап келерде, энезине одын белетеерге болужатан.
Ол кызалаҥду ӧйлӧрдӧ јурттыҥ улузы сӱрекей нак јаткандар. Бой-бойына болужар, бар-јогыла ӱлежер. Таяныҥ энези јурттыҥ ончо улузына калба јууйтан. Энезиниҥ аказын, Таяныҥ таайын, су-кадыгынаҥ улам јууга албаган. Таайы јаантайын аҥдап-куштап, јурттыҥ улузына ӱлейтен. Јурттыҥ кичинек балдары, Таяла јажыт балдар, јас-јай ӧйлӧрдӧ арка-тууларда, јалаҥдарда маҥыр, кӧжнӧ, кандык јуур.
«Јууныҥ кийнинде ӧйлӧрдӧ мен Ӱстиги-Чаргыда тӧрт классты ӱренип божотком. Адам јуудаҥ јанбаган. Сурузы јок јылыйган деп «похоронка» келген болгон» — деп, Т. П. Бардина эске алынат. Тӧрт класстыҥ кийнинде Тая Чичканованы Шабалиндеги школго ӱрензин деп кычыргандар. Онойып, кызычак интернатта јадып, бежинчи класста ӱренип баштаган. Школ ӧйинде ол английский тилле јилбиркеп, бу тилге ајару эдип баштаган. Тогузынчы классты ӱренип тӱгескен кийнинде Таисьяны Барнаулдагы ӱредӱчилер белетеер институттыҥ ӧскӧ ороондордыҥ тилдериниҥ факультедине ӱренерге ийгендер.

Ӱредӱчиниҥ профессиязына алтамдар
Барнаулга Таисья барбаган. Ол Горно-Алтайсктагы педагогический институтка ӱренерге кирген. «Мениле кожо мениҥ ӱӱрем Галя Кӱндӱлееваны Нина Николаевна Суразакова тӱӱки-филологиялык факультетке ӱренерге кычырган. Н. Н. Суразакова институтта алтай тил ле литература аайынча ӱреткен. Биске «студент болзоор, стипендия тӧлӧлӧр» деп айткан, бис тӱрген ле јӧпсиндибис. Ӱчинчи курста ӱренип турарыста, факультетти эки эдип бӧлӱп ийгендер. Тӱӱкичилер ле филологтор башка боло берген. Онойып, мен орус тилдиҥ ле литератураныҥ, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи деп специальность алгам» — деп, Т. П. Бардина куучындайт.
Бир катап Таяга таайы айылдап келген. Ол ӧйлӧрдӧ ол бичикчи, алтай улустыҥ ортозынаҥ эҥ ле озо агаш ээлемниҥ инженери деп специальность алган кижи болор. Оныла кожо најызы – механик Александр Бардин. Студент кызычактар айылчыларга политэкономияны оҥдобой турубыс деп комыдаган эмтир. Ол ӧйлӧрдӧ бу предмет ончо ло бийик ӱредӱлӱ заведениелерде болгон. Јиит уул А. Бардин алтайлап-орустап кыстарга политэкономияны јартаган. «Оныҥ кийнинде ол кыс-
тарды киного кычырып баштаган – Таисья Петровна каткырат. — Эки ай ончобыс кинолоп јӱргенис. Оноҥ Александр Киндишевич мени сӧстӧгӧн». Онойып Бардиндердиҥ билези тӧзӧлгӧн. Ол ӧйлӧрдӧ Таисья Петровна институттыҥ экинчи курсында ӱренип турган ӧй болгон.

Туулу Алтайдыҥ башка-башка толуктарында
«Мениҥ ишмекчи јолым Маймадагы сегисјылдык школдоҥ башталган. Бу јуртка мениҥ эш-бараанымды Горно-Алтайсктаҥ иштеерге ийгендер. Ол јурт ээлем управлениениҥ баш инженери болуп иштеген. Меге дезе 5-7 класстарда английский тилдиҥ урокторын ӧткӱрерге бергендер» — деп,
Т. П. Бардина јиит ӧйлӧрин куучындайт. Школдыҥ башкараачылары Таисья Петровнаныҥ урокторын бийик кеминде деп баалап туратандар. Т. П. Бардинаныҥ ӱреткен ӱренчиктериниҥ тоозында Алтай Республиканыҥ су-кадык аайынча министри болуп иштеген Сергей Переверзевти адаарга јараар.
Бир канча ӧйдӧҥ Бардиндердиҥ билези Маймадаҥ Турачак јаар кӧчкӧндӧр. Алдында јылдарда каладаҥ Турачакка јетире кӧнӱ јол болбогон. Улус Бийск кала ла Красногорский аймак ажыра јорыктайтандар. Таисья Петровнаныҥ айтканыла, Турачактыҥ ар-бӱткени ого сӱрекей тыҥ јарап јат. Койу арка-туулар кадыла, кузугы-мешкезиле бай.
Совет ӧйлӧрдӧ ороон ичинде башкараачы улусты аҥылу белетеп, башка-башка аймактарга иштеерге ийетен ууламјы болгон. Оныҥ да учун ченемелдӱ башкараачы, ишти эрчимдӱ бӱдӱрер А. К. Бардинге јаантайын бир иштеҥ бир ишке кӧчӧргӧ келишкен. Оныла кожо билези Туулу Алтайдыҥ ончо толыктарына кожо јӱрген. Кандый ла аймакта јӱргенде, Т. П. Бардина ӱредӱликте иштеп, балдар ӱреткен. Оҥдой аймактыҥ Ийин јурты, Кош-Агаш, Горно-Алтайск… «Албатылык ӱредӱде мен башка-башка ууламјыларда иштегем. Кош-Агашта райононыҥ инспекторы, эҥирде ӱренер школдыҥ директоры болуп иштегем. 1979 јылда калага кӧчӱп келеристе, балдардыҥ школ-интернадында, су-кадыгы кеминде балдардыҥ школында таскадаачы болуп иштегем. Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институтта иштеп тура, методикалык иштер ӧткӱрип, бистиҥ областьтыҥ кӧп тоолу школдорында болорго келишкен. Ол тоодо Чамалда балдардыҥ «Айучак» деп санаторийинде. Бу санаторий керегинде мениҥ санаамда јарык кӱӱн-санаа арткан» — деп, Т. П. Бардина айдат.
Ӱредӱчи кижиниҥ кӱӱн-санаазында кажы ла јаткан јурты бойыныҥ аҥылу истерин артырган. Турачакта оогош кызы Ирина чыккан, Ийинде јаан кызы Эркелей баштапкы класстыҥ бозогозын алтаган. Школды балдары калада тӱгезип, ӧскӧ калаларга ӱренерге јӱре бергендер.
Таисья Петровнаныҥ айтканыла, олордыҥ айлында јаантайын кем де болзо јадатан: тӧрӧгӧндӧр, таныштар, керек дезе таныш эмес те улус. Турачакта олордыҥ айлында јаҥыскан јӱрген Татьяна Пахаева деп карганак јаткан. «Таня эјебис биске јуук кижи болгон. Оныҥ быжырып турган калаштарын не деп айдарыгар. Ол калба јуурын сӱӱйтен, эм-том ӧлӧҥ-чӧпти јууп белетеер ӧрӧкӧн болгон» — деп, Таисья Петровна эске алынат. Кош-Агашта Бардиндердиҥ айлында Кемероводоҥ Александр Ананьин деп јурукчы јаткан. Живописьле јилбиркеп турган јурукчы бийик аймактыҥ ар-бӱркенин, анда јаткан эл-јонын јурайтан. Кала јар кӧчӱп јадала, јурукчыныҥ сыйлап берген ончо јуруктарын апарар арга јок болгон учун, Янкиновтордыҥ билезине сыйлаарга келишкен.

Чамал аймакка келгени
1985 јылда Бардиндердиҥ билези Чамал јуртка кӧчӱп келген. Александр Киндишевичти Эјеган совхозтыҥ директоры болуп кӧстӧгӧндӧр, Таисья Петровна балдардыҥ санаторийиниҥ школына ишке кирген. Бӱткӱл Советский Союзтаҥ балдар мында јадып эмденетен. Оныҥ да учун олор кӧп айлардыҥ туркунына санаторийде јадып, мында ла школдоп туратандар. Баштап тарый таскадаачы болуп иштеген, оноҥ завуч болуп кӧчӱрилген. Ол ӧйлӧрдӧ школдо не-немелер једишпес, алар арга јок. Т. П. Бардина областьтыҥ јаандарына једип туруп, јазалду иштер ӧткӱрерине ле керектӱ не-немелер аларына сурактарды јеҥӱлӱ алып чыккан. 90 јылдардыҥ башталганында Т. П. Бардина школдордо балдарга алтай тилди ӱредери аайынча суракты кӧдӱрген. «Ол ӧйлӧрдӧ бистиҥ школдо алтай, казах тилдерин сӱрекей јакшы билер балдар ӱренгендер. Алтай тилди ӱредерине школдо частар берилген. Г. Т. Бедоткина оогош класстарда алтай тил ӱреткен, мен дезе орто ло јаан класстарда. Бир канча ӧйдӧҥ мен завучтыҥ ижин артырып, јӱк ле алтай тилдиҥ ӱредӱчизи болуп иштеп артып калгам» — деп, Таисья Петровна куучынын улалтат. Амыралтага чыгып та калган болзо, ол тӱҥей ле школдо иштеерин улалткан. Бу ла балдардыҥ санаторийинде ол 20 јылдаҥ ажыра иштеген. Ченемели бай ӱредӱчи аймак ичинде алтай тилдиҥ ле латератураныҥ ӱредӱчилериниҥ методикалык биригӱзин башкарган. Балдардыҥ санаторийиндеги алтай тилдиҥ кыбы аймак кеминде эҥ ле артык кып болгонын темдектебеске болбос. 2009 јылда ӱредӱчи ижин артырып салган.

Музейдиҥ ижин улалтат
Бардиндердиҥ билезиниҥ тӧзӧп баштаган ижи – алтай культураныҥ тӧс јери-музей. Тӧс јердиҥ јааны Эркелей Александровна Бардина ада-энезиниҥ баштаҥкайын оноҥ ары улалтып апарат. Байансура кызыла кожо кӧрӧӧчилерле эрмек-куучындар ӧткӱрип, јартамалду иш ӧткӱргилейт. Најылыктыҥ, амыр-энчӱниҥ болуп калган тӧс јердиҥ ижин тургуза ӧйдӧ Бардиндердиҥ баркалары, тӧрӧӧн-туугандары улалткылайт. Је олордыҥ баштаачызы, ич-кӧгӱстик байлыгы болуп ойгор санаалу Таисья Петровна артканча.

Наталья Капчикаева