Алтайдын Чолмоны

Алтай киноартист

23.08.2022

Очерк

Бистиҥ кӱнӱҥ сайын айдып турган бу теп-тегин сӧс: «Јакшылар ба?». Улуска јакшыны кӱӱнзеген, улусты јаҥыс јерге бириктирип турган бу тегин ле улу сӧс – «Јакшылар ба!»…
Туу ла туу бирикпес, кижи кижиле туштажып таныжар деп база ла тегиндӱ айдылбаган эмей. Кезикте чек сакыбаган да јанынаҥ, тен ӱч те тӱжиҥе кирбес кижиге туштап каларыҥ. Айла, ол туштажулар та кандый да солун ла сӱрекей кайкамчылу. Баштап тарыйын кижи та аайлабай баратан ба кандый, алаатый да берер, бу таныш кижини «изӱ тарый» таныбай да туратан јогыҥ ба. Оноҥ ло кӧрзӧҥ: «А бу сен туруҥ не, тен алтыгы ороонноҥ келдиҥ бе айса ӱстиги ороонноҥ келдиҥ бе?…».
Анчада ла качан сен ал-тӱмен улустыҥ ортозында јӱрзеҥ, таныш эмес ӧскӧ јерлерде болзоҥ, оромго чыгып бараткаҥда, бойыҥныҥ ла алдыҥда нени-нени шӱӱнип эмезе ајыктап барадар эмейиҥ. А Москвадый јерлер керегинде айдыш та јок: оромдордо ӧдӱшкен улус – торт агын суу, јолдордо ары-бери шуҥган машиналар кысталыжып ӧдӱп тургандый. Бир эмеш ӧй јӱрӱп, бу учы-кыйузы јок кыймыгуга бойыҥ да ӱренип, ары-бери бачымдаган-сандыраган, троллейбуста, метродо бичик кычырган, сурт эткен барадарыҥ. Шак ла бу тужунда кулагыҥа кенете ле «јакшылар» деп јымжак кӱӱлӱ алтай сӧс угулза, канайда берер эмежиҥ?
Бир катап, ол ло Москвада ӱренип турарыста, Алтайдаҥ келген бир писательге туштажарга, оныҥ токтогон «Москва» деп конор турага барганыс. Тӧрӧл јеристеҥ келген кижидеҥ бар-јок солунды угуп, чай-чуйды шӱлӱредип, јаҥы чыккан газеттер садып аларга кыптаҥ чыктым. Коридордо Кореядаҥ ба айса ӧскӧ јерлердеҥ бе келген улус ары-бери ӧдӱп турдылар. Оноҥ Горно-Алтайскта ла кӧргӧн ошкош эдим – бир кижи удура келип јатты. Эйе, ӧдӱп јадарда кӧрзӧм, шак ла ол алтай кижи эмтир. Кийнинеҥ де болзо, јакшы сураганымды билбей де калдым.
– Јакшылар, јакшылар, јакшылар – деп, ол кижи алтайлап катап-катап айдып, чочыган бойынча мен јаар бурылып, «Вы алтаец, да?» деп менеҥ орустап сураганын билбей калды ошкош.
Анайып, сегис миллион улусту Москвада эки јерлеш јолукканыс. Ол кижи ол тушта диссертациязын корулап келген болтыр. Бир канча алтай студенттер оныҥ коруланыжына барып јӱргенис, бистиҥ кезик алтай јииттер ол кижиниҥ диссертациязы корулалары керегинде јетирӱни «Вечерняя Москва» газеттеҥ кычырала, анаҥ-мынаҥ келгилеген болгон.
Је бӱгӱн мен ӧскӧ бир тушташ керегинде куучындаарга санангам. Ол база ла Москвада, ол ло сакыбаган дейтен туштажулардаҥ башталган эди…
Бис, бир канча алтай студенттер, Ленинградский проспекттеги аэровокзалда бойыстыҥ бир нӧкӧристи ӱйдежип, Барнаул јаар учкан пассажирлердиҥ регистрациязын сакып турганыс. Та тегин анайып турган деп пе, айса та кандый да бир јилбӱлӱ куучын боло берген бе – бойыстыҥ ла ортоосто тӧрӧл тилисле куучындажып турганыс. Анайып ла турганчаас тууразынаҥ: «О, јакшылар ба, балдар!» – деп, јӱрегиске кару алтай эрмек угуларда, тен ширт ле эдип калдыс ошкош. Кӧрзӧӧс, јажы эмеш јаанай берген бир ӱй кижи бистиҥ јаныска базып келген турды. Анайып чек сакыбаган јанынаҥ туштажу болуп, эрмек-куучын башталган.
Ол «бойым тӧртӧнгӧ јуук јыл Москвада јадырым, бала-баркалу, Алтайда да тӧрӧӧн-туугандарлу, ӧскӧн-чыккан јерим Кадын ичинде Эликманар аймагында Онос-Бажы» деп куучындаган. Бистиҥ алтай улус кандый эди – текши кӧрӱш-таныштарыс та табылып келген, угы-тӧзисти де угуштыс, тӧрӧӧн-тууган да болгоныс јартала бербей кайтсын. Јок, чындап та, кандый јакшы јаҥ…
– Адам бойы туку алдында Чуй ичиниҥ сары маймандарынаҥ келгем деп куучындап туратан. Тӧрӧӧндӧрис анда эмди де бар – деп, байагы јажы јаанай берген ӱй кижи куучын ортозында јартаган.
Бисти баштап ла сӱрекей тыҥ кайкаткан неме – бу кижи мынча кире ӧйгӧ чыккан-ӧскӧн јеринеҥ ыраакта јӱрӱп, бойыныҥ тӧрӧл тилин, оныҥ су-алтай сурламаларын эмдиге јетире кандый јакшы билер. Оныҥ куучыны байа бир тегин ле бӱгӱнги алтай эрмек эмес, а бистиҥ каргандардыҥ куучыны кандый эди – тен арјанынаҥ ла агып турган суу чылап барып јадар.
… Бу јӱрӱм, бу салым кандый саҥ башка!..
Айса болзо, слер де укканыгар – Москвада бистиҥ јердеҥ барган киноартист кижи бар деп. Айла, јаҥыс та эмес. Је бат, биске байа бу јолуккан кижи шак ла ол киноартист болуп калды. Ӱндӱ баштапкы советский кинолордыҥ бирӱзи – туку одузынчы јылдар јаҥы ла башталып турарда, бистиҥ областьта согулган «Долина слез» деп кинодо шак ла бу кижи база турушкан. Бир канча ӧй ӧткӧн кийнинде, качан оныҥ билезине айылдап јӱреристе, анда кӧп-кӧп фотојуруктар кӧрӱп, ол ло «Долина слез» деп киноныҥ съемкалары тужундагы фотојуруктарла база танышканыс. Анда эмди СССР-дыҥ албаты артисттери болуп калган С. Герасимов, В. Козинцев (ол јада калган), артист Е. Кузьмина болгондор. Олорло кожо бир јиит алтай кыс турган. Эскирип калган бу фотојуруктыҥ кийин јанында, улустыҥ ады-јолдорын бичип койгон јерде, «Јайкан Дугина» деп сӧстӧрди кычырдыс.
– Эйе, эйе, ол мен болорым – деп, айыл ээзи чокумдап айтты. – Одус јылдар јаҥы ла башталып турган кайкамчылу ӧй болгон…
Оноҥ ары Јайкан Саймуновна, та нени де эске алынып па кандый, унчукпай эмеш отурып, араайынаҥ куучынын баштады. Оныҥ кара кӧстӧри ле эрӱ чырайы бу кижиниҥ кылык-јаҥын сӱрекей јакшы керелеп јат. Ол бойы ӧктӧм лӧ омок, курч кижи болгодый. Јажы јаанай да берген болзо, је бойыныҥ јажынаҥ јиит кӧрӱнип јат, ачык-јарык чырайлу. Качан ол каткырып турганда, оныҥ кӧстӧри ле чырайы бастыра бойы јарый тӱжер, кӱлӱмјиле толо берер. Јок, чындап та, ол сӱрекей артист бӱдӱмдӱ.
Ол кӱн Јайкан Саймуновна одус јылдар, Москвага баштап ла канайда келгени керегинде куучындаган. Бойы керегинде кӧп тӧ айтпаган, оны эки-јаҥыс сӧстӧрлӧ айдып, кӧп сабазында кандый бир учуралдар, улус керегинде куучындаган.
Анайдарда, ол одус јылдардыҥ јаҥы ла башталып турганы… Бистиҥ јерге кино согорго Москвадаҥ улус келген. Герасимов, Трауберг деп режиссерлор Оносто база болгон эмтир. Анда атту-чуулу алтай јурукчы Чорос-Гуркинге јолугып, бу јерди, албатыны сӱрекей јакшы билер ол кижидеҥ Москваныҥ улузы кӧп солундар угуп, бойына ачылталар эткен. Режиссерлор бойлорыныҥ согуп турган кинозына алтай кижиниҥ рольдорына артисттер, мынаҥ да ары јиит јайалталар керек деп, Гуркинге айдышкан. Шак ла ол тушта Онос-Бажында јаткан Јайкан деп он јети јашту кыс керегинде куучын боло берген. Сок ло јаҥыс буудак – ол кыс орус тилди билбес болгон. Је тӱҥей ле, бир јылдыҥ бажында, ого бойы кӧчӱреечилӱ, орус, алтай тилдерди јакшы билер кижиле кожо Москва јаар атанарга келишкен…
Алтай киноартист керегинде сурап угарга мен Москвада, Јайкан Саймуновнала тушташкан кийнинде, Трауберг деп режиссерго јолуккам. Ол тушта ол бистиҥ Литературный институтта киноискусство аайынча лекциялар кычырып турган болгон.
«О, Јайкан дедигер бе? «Ойротияда ого баштапкы ла катап канайда јолукканыс санаама эмди ле јап-јарт кирип туру – деп, режиссер Трауберг айдат. – Кандый ла кижиде бир-бир јайалта бар. Је Јайканда артист болотон јайалта сӱрекей јаркынду билдирген. Онызын мен слерге киноныҥ ишчизи болгон адымнаҥ айдып јадым. Шак оныҥ учун ол Москвага ӱренерге келер учурлу болгон».
Јайкан Саймуновнала Онос-Бажында кожо ӧскӧн, эмди јажы јаанай берген Бокуш Енчилеевна Самтарова деп кижи Горно-Алтайскта јадып јат. Ол мынайда куучындайт:
– Ол тушта кино согорго бистиҥ јерге келип јӱрген улусты кӧргӧнис эмей а. Эйе, ол тушта олор Јайканга јолуккан, куучындашкан. Байла, Гуркин айдып берген болбой. Је ол тушта Јайканды Москвадӧӧн апаратан деерде, ада-энези, тӧрӧӧн-туугандары чек болдырбаган: ӱч кӧрбӧгӧн јерге балабысты канайып ийерис дежип туратан. Олордыҥ билези јаан, бала-барказы кӧп. Јайкан тен бӱдердиҥ бӱдеринде андый ине: та јалбыш, та не, шулмузы да коркушту, кеберкек те.
Москвадаҥ улус келип, ойто јӱре берген кийнинде, Гуркин Дугиндердиҥ айылына јаҥыс катап јӱрген эмес… Бис те ары-бери јӱргенисте, Гуркин деп кижиниҥ айылына кирип чыгатаныс. Ол бойы улай ла та нени де јурап иштенип отурар кижи болгон.
Бир канча ӧйдиҥ бажында Јайкан Оноско келген, анда ончо алтай кийим кийдирип, оны Москвага ӱйдешкенис. Ол тушта оныла кожо база бир канча јииттер барган болор керек…
Је бот, Јайкан Москвага келип, темигип-тас-кап, ГИТИС-ке (театр искусствоныҥ институдына) ӱренерге кирген. Анда ол кыргыс труппала кожо ӱредӱни божодып, иштеп баштаган. Оноҥ јууныҥ јылдары, Киргизияда иштеген, оноҥ ойто ло Москва. Мында ол кижиге барган, ӧгӧни военный. Оноҥ ло бери Москвада јуртагылап јат.
… Байагы сакыбаган јанынаҥ туштажуныҥ кийнинде бис олордыҥ билезине јерлеш ле таныш улус болуп, јолугып туратаныс. Јайкан Саймуновна бойы јалакай, керсӱ кижи. Оны бис «Эјеке» дейтенис. Ӧгӧни, Сергей Павлович те, бойы ачык-јарык, токуналу кылык-јаҥду кижи, ӱйиниҥ јерлештерине јолугып, анайда ла сӱӱнип турар.
Эјеке бойыныҥ јаткан туразыныҥ балконыныҥ алдында ӱч чиби ӧскӱрип алган, айылында дезе Алтайдаҥ апарган арчын.
– Бу арчын меге тӧрӧлимниҥ тыныжын берип јат – деп, Эјеке куучындайт. – А бу чибилер меге ол ло Кадын ичинде сууны јакалай турган чибилердий…
Чындап та, Эјекениҥ айылына барзагар, слер Москва ортозында Алтайга јолукканыгар ошкош.
– Јакшылар ба – деп айдадыгар.
– Јакшы-јакшы ба! – деп, каруу угулар…

Јыман БЕЛЕКОВ
«АЧ», 23.05.1978