Алтайдын Чолмоны

Уур-кӱчтерди јеҥӱлӱ ӧткӧнис

11.10.2022

Ӧдӱп јаткан јылда Јабаганда јурт администрацияныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгы темдектелет. Јурттыҥ юбилейлик јылдыгы керегинде Кан-Оозы аймактыҥ кӧмзӧзиниҥ документтерине тайанып белетелген бичимел аймактыҥ «Кан-Чарас» газединде кичӱ изӱ айдыҥ 9-чы кӱнинде јарлалган. Ондо Јабаган јурттыҥ администрациязында башка-башка јылдарда иштеген улустыҥ ады-јолдоры, албатызына јетирген болужы керегинде элбеде бичилген. Башкараачы иште иштеген улустыҥ тоозында мениҥ ады-јолым база бар.

1990 jылда мен jурт Советтиҥ депутаттарыныҥ талдаштарында туружып, депутатка öткöм. Депутаттардыҥ ортозынаҥ председательди ле оныҥ ордынчызын талдаар тушта председателине В. Б. Шокшланов, ордынчызына мен öткöнис. Владимир Белендинович 1992 jылда председательдиҥ ижинеҥ барган. Бу öйдö jурт советтиҥ адын jурт администрация эдип солыган. Администрацияныҥ jааны эдип мени кöстöгöндöр. Председательдиҥ ижин ÿч jылдыҥ туркунына бÿдÿргем. Оноҥ ойто администрацияныҥ специалисти (башкараачыныҥ ордынчызы) болуп иштегем. Jурт администрацияда текши иштеген jылдарым – 22 jыл.
Бичимелимде бистиҥ администрацияныҥ эл-jоны бускалаҥду тогузон jылдарды канайып öдÿп чыкканын эске алынадым.

Кÿч öйлöрди öткöнис
Бистиҥ администрацияга ÿч jурт кирет: Оро, Jабаган, Jабаган-Бажы. Администрацияныҥ тöс jурты – Jабаган. Совет jаҥныҥ öйинде бу jурттардыҥ öзӱми бийик болгон: албаты иштÿ-тошту, туралары да чынык болгон.
Је Совет jаҥ бузулган кийнинеҥ текши ороондо jайрадылыш башталган. Jабаганныҥ кой öскÿрер аргалу-чакту совхозы, бийик jедимдÿ агаш хозяйствозы бир эмеш öйгö тудулган да болзо, учында јайрадылып-чачылган. Совхозтыҥ малын ла jерлерин, jердиҥ ле малдыҥ ÿлÿзи (пайы) деп, улуска ÿлеген. Jе кöп саба улус акчага jединбей, малын сойып саткан, jердиҥ ÿлÿ-пайын jеҥил баала арга-чактуларга саткан. Онойып, jерлÿ, мал-ашту улустыҥ jÿрÿми кем jок, арткан улус иш те, акча да jок артып, эки-jаҥыс малын да садарга келишкен. Бюджет öмöликтерде иштеген улуска канча айлардыҥ туркунына ишjал тöлöбöй туратан. Магазиндерде аш-курсак jокко jуук. Улус кырга чыгып, сöҥÿскен деп jырааныҥ jалбырагын jууп, чай азып ичкен.
Совхоз ло агашээлем мал-аш ла агаш садып, бойыныҥ öмöликтерине сахар, кулур экелип туратан. Jурт советтиҥ депутаттарыныҥ jуунында ол экелген сахардаҥ jурттыҥ улузына эмештеҥ jетирзин деп jöп чыгарган эдис. Школдыҥ, интернаттыҥ, балдардыҥ садыныҥ jеткилдежи чек уйадаган. Таш кöмÿр jок болгонынаҥ улам кочегаркалар колбоп салган учреждениелердиҥ тураларын одынла изидип болбой, батареялар jара тоҥгон. Больницага, совхозтыҥ конторазыныҥ туразына, администрацияныҥ туразыныҥ ичине кичинек котельныйлар тургузарга келишкен. Школдыҥ батареялары база тоҥгон. Эски школдыҥ одырузын токтодоло, jаан школго балдар эки сменала ÿренген. Ада-энелер ӱренчик балдарын jÿк арайдаҥ ла кийиндирип алза, чыҥдыйы jабыс бöстöҥ эдилген кийим-тудум ла öдÿктер чÿрче ле jыртылып калатан. Иш jок, ачу ашка алдырткан ада-энелердиҥ балдары аштап, кийимге jединбей барган. Ондый бир кезек улустыҥ балдарын айрып, школ-интернатка табыштырарга келишкен. Мындый иштиҥ бажында бу балдар школын божодып, öскÿстердиҥ туразынаҥ тура алып, jе ле деген jÿргилери.
Коронду спирт саткан улусла база тартышканыс. Ол öйдö jурт администрацияда нӧкӧрлик јаргы (товарищеский суд), эпшилердиҥ соведи ле административный комиссия иштеген. Бу улусла кожо айылдар сайын базып, jерлештеристиҥ jадын-jÿрÿмин шиҥдеп, болушкадыйына болужып, кезигине кезедÿ де эдерге келижетен. Мынайып турганча, Американыҥ гуманитар болужы келип баштаган. Кÿнкузуктыҥ ÿзи, јарма-кӧчӧ, чечевица деп сÿрекей узак кайнадатан аш санаама кирет, jе албатыга ÿлегенис ле.
Jурттыҥ ичи ару-чек болзын деп база албаданып иштегенис ле. Ӱч јуртла jоруктап, сход öткÿрип, сÿрее-чöпти чыгара тартыгар деп улуска баштанганыс.

Öмöлÿ иш öчпöс
Бу кÿч jылдарда аймактыҥ jааны болуп Вячеслав Иженерович Ялбаков, соҥында Леонид Донскоевич Маиков иштеген. Аймактыҥ специалисттери болуп, узак jылдарга Галина Николаевна Кибирева, Наталья Дельмековна Чейнина иштеген. Бу улуска кандый ла öйдö болуш сурап барзаҥ, акту jÿрегинеҥ болужар.
ЗАГС-тыҥ jааны болуп Лидия Акчабаевна Айтпасова иштеген. Ол öйдö бу некелтелÿ ле каруулу ишти jурт администрацияныҥ специалисттери бÿдÿрген ине. Лидия Акчабаевнага кажы ла ай бÿдÿрген ижистиҥ отчёдын табыштырып туратаныс. Jалакай кижи болгон.
Акча-манаттыҥ jааны, соҥында аймак башчыныҥ ордынчызы болуп, Марина Васильевна Савенкова узак jылдарга иштеди. Быйанымды Т. Т. Кусковко, А. А. Матыковко айдып турум. Александр Айдынович Jабагандагы совхозко узак jылдарга партийный организацияныҥ качызы болуп иштеген, оныҥ учун бистиҥ jурттыҥ улузыныҥ салымы ого jуук болгон.
Бистиҥ областька республиканыҥ адын берип, алтай калыктыҥ салымы учун тартышкан Валерий Иванович Чаптыновло, Даниил Иванович Табаевле, jерлештерис Владимир Иванович Петровло, Юрий Васильевич Антарадоновло иш jанынаҥ туштажып, куучындажып jÿргениме быйанду jÿредим. Албатызы учун иштеген база бир jаркынду jерлежис – Алексей Иженерович Ялбаков. Ол кÿч jылдарда кенейте jада калды. Бу улустыҥ ижиниҥ турултазыла бисти тÿндÿк аймактарга теҥдештирип, аш-курсак, одыру (бензин, солярка, таш кöмÿр) тартып баштаган.
«Северный завозтыҥ» öйинде бис, jурт администрацияныҥ ла бюджет организацияныҥ курсак-тамакла иштеп турган ишчилери, тыштаныш jоктоҥ иштегенис. Курсак-тамакты, одыруны кажы ла билеге список аайынча теҥнеҥ ÿлештирер керек болгон. Школдыҥ, интернаттыҥ ла детсадтыҥ балдарын тÿште азырап, утренниктер, аш-курсакту ӧскӧ дӧ байрамдарды öткÿрип баштаганыс.
Бу jаан ла каруулу иштиҥ чотонотон jанын администрацияныҥ баш бухгалтери Ольга Александровна Ялбакова бÿдÿрген. Оныҥ болушчылары Беликова Светлана Михайловна, Балина Людмила Леонидовна, Минакова Виктория Николаевна орой эҥирге чыгара учреждениелердиҥ подочетный ишчилериле кожо иштенетен. Бензинди, солярканы jурттыҥ улузына база ÿлеген. Ольга Александровнаныҥ эки кызы балдардыҥ садына jÿрÿп турган болгон. Садиктеҥ экелеле, кыстарды jурандырып соотодорыс, арып, аштай берзе, азырайла, такталарды коштой тургузып, уйуктадып саларыс.
Мындый айалгада иштегенисти арткан да jурт администрациалардыҥ ишчилери билер ле болбой. Jаҥыс бистиҥ администрация jаан, оныҥ учун ижи кöп болгон. Бу ишти аймактыҥ ла республиканыҥ jаандары аҥылу аjаруда туткан. Улай ла келип шиҥдеп, болужын jетирип туратан. Мынайып, öрöги айткан улустыҥ шылтузында албаты бир канча болушты, jöмöлтöни алган эди.
Jурт администрацияныҥ ишчилери бу кÿч öйлöрдö бир кижидий нак иштеген: военный учеттыҥ ижинде Зоя Ивановна Маскачакова, землеустроитель Роза Николаевна Кайданорова, кассир Зоя Былыевна Комдошева, коммунальный иште Светлана Ивановна Пайпанова. Администрацияныҥ туразын ару-чек тудатан кижи Надежда Николаевна Милосердова, оныҥ кийнинде Клара Чотпоновна Иртаева болгон. Кажызы ла бойыныҥ ижин каруулу ла ак-чек бÿдÿрген.

Кÿÿн-санаабысты кöдÿрген байрамдарыс
Иштеп турган jерис ару, эптÿ болзын деп, кыптарга ла јурт администрацияныҥ туразыныҥ тыштына чечектер отургызып, jурттыҥ улузын айылдарыныҥ jанын арутап турзын деп сурайтаныс. Кÿскиде эҥ jараш чечектерлÿ ле ару-чек айылдардыҥ конкурсы jарлалатан. Мынайда Оро ло Jабаган-Бажы jурттыҥ улузы база jурттыҥ ичин ару тударга албаданган.
Бу кичинек jурттардыҥ клубтарын чыныктаарга керектӱ акча-манат jок то болгон болзо, культишчилер клубтыҥ туразын черетеп, арутап jунала, пландап алган ижиниҥ ончозын öткÿретен. Jабаган-Бажында узак öйдиҥ туркунына иштеген кижи – Михаил Урматович Самачинов. Бойы баянла ойноп, ойын-концерттер тургузатан. Амыралтага чыгарда, оны Лидия Иркитовна Белекова солыган, ижин база эрчимдÿ бÿдÿрген эпши. Кожо отурган эжи Владимир клубтыҥ одынын белетежип беретен.
Оро jурттыҥ клубыныҥ jааны болуп узак jылдардыҥ туркунына Зинаида Байрышевна Анышева иштеген. Зинаида Байрышевнаныҥ ады-jолы аймак ичинде текши jарлу. Бу арыырын билбес, кожоҥчы, кокырчы келин Оро jурттыҥ эл-jонын клубка jууп, байрамдык эҥирлер öткÿретен. Клубтыҥ туразына капитальный чыныкташ керек болгон, jе тÿреҥи öйдö јазаар арга jок. Айдарда, Зинаида Байрышевна бойыныҥ эп-аргазыла кочегарканыҥ ÿрелген jерин jазап та ийетен.
Jабаганныҥ Культура байзыҥында Любовь Кулуновна Мекешева, Любовь Петровна Кыпчакова, Леля Деруковна Ногонова деп эпшилер иштеген. Олор аҥылу ÿредÿлÿ, ижин билер улус болгон. Ойын-концерттер, тематический эҥирлер, jииттердиҥ айылду-јуртту болгонын керелеген бичигин берер тушта jараш сÿрлÿ ойындар öткÿретен. Őмöликтер ортозында КВН öткÿрип, ичис оорыганча каткырып та турарыс. Сööктöрдиҥ байрамы изÿ тартыжуда öткöн эди. Бис Чага байрамды баштап ла бойыстыҥ администрацияда öткÿргенис. Ол öйдö аймак кеминде ӧткӱрилбей турган эди.
1995 jылда Улу Jеҥÿниҥ 50 jылдыгын текши ороонло кожо бийик кеминде öткÿрерге албаданганыс. Ветерандардыҥ сыйын jерлежис Геннадий Петрович Сумин берген эди. Jабаганныҥ Культура байзыҥыныҥ туразы Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ öйинде эки кат эдип тудулган. Бу тура эмдиги де öйдö jурттыҥ чике ортозында кееркедимдÿ туруп jат. Бускалаҥду jылдарда батареялары jара тоҥып каларда, улус отурар залдыҥ эжигин бöктöйлö, фойениҥ кöзнöктöрин jарымына jетире тапла jылулап, кирпичтеҥ печке салган. Бу ишти ол öйдö иштеген Леля Деруковна бÿдÿрген.
Клубтыҥ экинчи кадында электрокотел тургузала, библиотеканыҥ кыбын jылыдып, ижин буспай иштеген улус – Екатерина Николаевна Баина ла Чейнеш Ивановна Ильмекова. Бу эки эпши jурттыҥ кычыраачыларыла солун иштер öткÿретен. Керек дезе «Кайкалдыҥ jалаҥы» («Поле чудес») деп ойын öткÿрип туратан. Айланатан барабанды Екатерина Николаевнаныҥ эш-нöкöри Виктор Сергеевич jазаган. Призтерди jурттыҥ аргачыларыныҥ болужыла, кезигин эки бойыныҥ кÿчиле садып алатан. Улус бу ойынды сÿрекей jилбиркеп ойноор болгон.
Эмди сананзам, клубысты мынайып аргадабаган болзобыс, ол ээнзиреп калар эди. Балдардыҥ jаҥы туткан садыныҥ туразы мындый шылтактаҥ улам ээнзиреп туруп калган. Калганчы jылдарда аймактыҥ jааны болгон Григорий Николаевич Пильтин оны ойто орныктырды, онойдо ок Культураныҥ туразын jазап салды.
2002 jылда jадын-jÿрÿм эмештеҥ оҥдолып баштаган öйдö, Jабаганда Ирбизек баатырдыҥ 200 jылдыгына учурлалган республика кеминде jаан байрам öткöн. Мен ол öйдö администрацияныҥ jааныныҥ ижин удурумга бÿдÿрип тургам. Бу байрамды РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелÿ ишчизи Валерий Александрович Енчинов баштап öткÿрген. Бис, байрамныҥ ээзи улус, jурттарысты арутап, келген айылчыларды уткуур учурлу болгоныс.
Ирбизек баатырдыҥ ады jобоп каларда, оны кöдÿрип чыккан Jер боочы деп боочыда jурттыҥ улузыныҥ сÿрее-чöп тöгöтöн полигоны болгон. Бу сÿрее-чöптиҥ оролорын бöктöӧргö jол jазайтан «Магистраль» öмöлик (башкараачызы К. К. Шатин) болушкан. Айландыра тöгÿлген сÿреени jурттыҥ улузы, бир кижидий jуулыжып, арутаган эди. Булгайры Межеликтиҥ бажына Ирбизек баатырдыҥ 200 jылдыгына учурлай кереес ташты тургузарга калада jуртаган jерлештерис болушкан. Бу байрам бийик кеминде öткöн деп, албатыныҥ айтканын угуп jÿретем. Кийнинде Ирбизектиҥ байрамын аймактыҥ Эл Ойыны болгон деп, аймактыҥ jаандары айдышкан эди.
Мынайып кÿч jылдарды öмö-jöмö öткöнис. Ол jылдарда кожо иштеп, бой-бойысты jöмöжип jÿрген нöкöрлöриме быйанымды айдадым. Кемди де адабаган болзом, jаманымды таштагар. Бистиҥ администрацияныҥ улузын юбилейлик байрамла уткуп, амыр-энчÿ теҥери, токыналу jÿрÿм кÿÿнзейдим.

Тоогонымла, В. Тулентина