Јаргак Кунјааныҥ угы улалат…

11.11.2022

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада тоолу кӱндер кайра Россияныҥ Журналисттер биригӱзиниҥ ле Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи С. И. Тадыкинниҥ «Азран» деген бичигиниҥ таныштырузы ӧтти.

Сергей Иванович Тадыкин 1939 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 11-чи кӱнинде Улаган аймакта Кара-Кујур јурттаҥ ыраак јок Тулалу ӧзӧктӧ чыккан. Школды божодоло, черӱге атанган. Ол Заполярьеде Норвегияныҥ ла Финляндияныҥ гран-кыйузында черӱчил молјузын ак-чек бӱдӱрген. Черӱниҥ кийнинеҥ ол Барнаулдагы культпросветучилищениҥ албаты ойноткыларыныҥ бӧлӱгине ӱренерге кирген ле оны једимдӱ божоткон.
Сергей Иванович 60-чы јылдарда Улаган аймактыҥ культура бӧлӱгинде иштеген. 1972-1982 јылдарда Горно-Алтайскта школдо ӱредӱчи, гардино-тюлевый фабрикада худбашкараачы болуп иштеген. Оноҥ тӧрӧл аймагына бурылып, узак јылдардыҥ туркунына культура бӧлӱкти башкарган.
Јайалталу журналист, бичиичи С. Тадыкинниҥ «Јуулу-чакту ӧйлӧрдӧ» (2008), «Калганчы арткан јуучылдыҥ ӧткӧн јолы» (2010), «Кайракан Јарынак» (2011), «Туманду Туу» (2012) деп бичиктери кычыраачылар ортодо јаан јилбӱде. Ол 2012 јылда «Азран» деген повезин бичиген. Бойыныҥ ӧйинде ол кӧп бичиген, чӱмдеген. Эл газеттерде, онойдо ок аймактардыҥ газеттеринде оныҥ бичимелдери улай ла чыгатан. Куучындар да бичиген, ӱлгерлер де чӱмдеген. Бичинер-чӱмдеер узы, мары аҥылу болгон.
Сергей Иванович оору-јоболдоҥ улам 2014 јылда амырап каларда, јеени М. В. Конышева 2017 јылда оныҥ «Мӱркӱттиҥ уйазында» деген бичигин белетеп, ак-јарыкка чыгарган.
Бу ӧдӱп јаткан јылда Ю. М. Яргаков Сергей Иванович Тадыкинниҥ «Азран» деген повезин белетеп чыгарып салды. Тӱӱкиле јилбиркеп тургандарга сӱрекей јакшы бичик.
Сергей Тадыкинниҥ «Азран» деген бичигиниҥ таныштырузында оныҥ кыстары Айдана, кӱйӱзи Александр Трифонов, Алена балдарыла кожо, онойдо ок Юрий Яргаков, карындажы Виктор Тринихин билелериле, Сурайа Сартакова, Марина Боброкова, Наталья Купина, Елена Ортонулова, Александр Урбанов ло оноҥ до ӧскӧ улус туружып, куучын айттылар. Таныштыруда каладаҥ, Улаган аймактыҥ јурттарынаҥ оныҥ тӧрӧӧн-туугандары, јерлештери амадап келип, бойлорыныҥ эске алыныштарыла ӱлешти.
Сергей Иванович эзен јӱрерде, бичиичи Карлагаш Ельдепованыҥ «Јоголбос истер» деген бичигин кычырган. Шак ол бичикте Кунјаа Яргаков керегинде алдынаҥ башка бажалык-бӧлӱк Сергей Ивановичти сӱрекей тыҥ јилбиркеткен. Је бичик бойы да бӱткӱлинче солун. Онойып Сергей Иванович Кунјаа Яргаков керегинде бичиирге бойында бек сананган. Ол бу сурагыла Юрий Михайлович Яргаковко баштанган. Онойдо ок Алексей Николаевич Качаковло атту-чуулу Кунјаа Яргаковтыҥ угы-тӧзи, ада-ӧбӧкӧзи јанынаҥ кӧп куучындашкан. Юрий Михайловичте кӧп јилбилӱ архивный документтер де болгон. Онойып, Сергей Иванович јаан јаштуларла куучындажып, кӧмзӧлӧрдӧ бедиренген.
Ол ло бедиренип, бичинип јӱреле, Сергей Иванович амырап калган. Бир канча ӧйдӧҥ кызы Айдана Ю. М. Яргаковко телефон согуп, кийнинеҥ адазыныҥ колбичимелин Юрий Михайловичке табыштырган. Ол бу колбичимелди ајарулу кычырып, Н. А. Тепуковага јазаарга, компьютерле терерге берген. Нина Александровна бойыныҥ ӧйинде С. И. Тадыкинниҥ ончо бичиктерин јазап, белетеп чыгарган байлык ченемелдӱ корректор, редактор.
Бичиктиҥ адын Юрий Михайлович «Азран» деп бойы адаган. Нениҥ учун дезе Яргаковтордыҥ, Тринихиндердиҥ угы-тӧзи, ада ӧбӧкӧзи Азранты баладаҥ барган болуптыр. Оныҥ учун уулчактыҥ ады Азран болгон. Азырап алган адазы ла энези Мӧҥкӱниҥ ле Амырканыҥ ӧткӧн јолы јаан ла јаркынду. Јаргак Кунјаа јебрен Алтайдыҥ база бир кӧгӱстӱ, кӧрӱмдӱ, укаа-санаазы тереҥ баатыры болгон. Улус, албаты јаҥ блаажып, јер, јӧӧжӧ учун бой-бойын ӧлтӱрген ӧйлӧр болгон. Ол кату ӧйдӧ јӱрген Јаргак Кунјаа эки катап айыл-јурт туткан, он бала азыраган. Балдарыныҥ алтузы – уулдар, тӧртӱзи кыстар. Кунјаадаҥ тарап-таркап барган бала-барка јер-алтайды ӧткӧн. Бӱгӱнги кӱнде Юрий Яргаков ло карындажы Виктор Тринихин Јаргак Кунјааныҥ угы-тӧзинеҥ барган агалу-ийиндӱлер бу кижиниҥ ады-јолын кереестеп, оморкоп, бийик алып јӱргилейт. .
«…Кунјаа Яргаков сагал сӧӧктӱ јайзаҥ кижи (крестке тӱжерде берилген ады Севастьян) 1958 јылда Узун-Карагай деп Чолушман сууныҥ ортолыгында чыккан. 1900 јылдардыҥ бажында јайзаҥдардыҥ јаҥын јоголтокон кийнинде, 2-чи Чуйский волостьтыҥ 1917 јылдагы революцияга јетире старшиназы болгон. Ол тушта 1-кы Чуйский волостьтыҥ старшиназы Семенек Юлуков болгон. Кунјаа Туулу Алтайдыҥ эҥ бай улузыныҥ тоозына кирген, Чолушман ичинде кӧп мал, сыгын азыраган. Сыгынныҥ мӱӱзин кыдаттарга садып, аттарла Арасейдиҥ кавалериялык черӱзин јеткилдеген. Императордыҥ черӱзин јеткилдеерге, Алтайда ады јарлу Аргымай Кульджинле кожо Германиядаҥ ла Англиядаҥ укту айгырлар экелген. Чолушман ӧзӧктӧ арба, буудай ӧскӱрип, бойыныҥ теерменинде кулур теермендеп, албатызын азыраган. Чолушман ичинде Кунјааныҥ тере уужаар, сарју эдер заводторы, пилорамазы иштеген. Кӧӧниҥ ле Кӧкпаштыҥ јалаҥдарында картошко ло таҥкы ӧскӱрген. Иштеп алган акчазын улусла ӱлежип, ийнектерин саап ичерге, аттарын минип јӱрерге улузына беретен.
Кӱреш, ат јарыш Чолушман сууда эжинер маргаандар ӧткӱрерге сӱӱйтен, јеҥӱчилдерге ат, торбок, кой сыйлайтан.
Улу Октябрьдыҥ революциязын јаратпаган учун граждан јуу божогон кийнинде Совет јаҥ Кунјаа Яргаковтыҥ мал-ажын, јӧӧжӧзин айрып, Кӧӧ јуртта «Кызыл Кырачы» колхоз тӧзӧгӧн. 1930 јылда Кунјааны ГПУ-ныҥ (НКВД) ишчилери олјолоорго келерде, ичин бычакла јара кезинип, Узун-Карагайда божогон…» («Азран» стр.140-141).
«Азран» деген бичиктиҥ таныштырузын Ю. М. Яргаков баштап ӧткӱрген. Солун бичикти ак-јарыкка белетеп чыгарарга болушкан улус: Улаган аймактыҥ депутаттары Ю. М. Яргаков, Г. В. Сугунушев ле 2008-2018 јылдарда Улаган аймактыҥ Чолушман јуртынаҥ депутат болгон В. М. Тринихин. Таныштыру ӧйинде Сергей Ивановичтиҥ кызы Айдана бу улуска јаан алкыш-быйан айтты.
Эл библиотеканыҥ ишчизи Марина Яргакова јуулган улусла Сергей Ивановичтиҥ билези керегинде јылу эске алыныштарыла ӱлешти. Айдананыҥ ла Аленаныҥ ада-энези Сергей Ивановичти ле Тамара Андреевнаны эл-јон јаҥыс ла јакшы сӧстӧрлӧ эске алынадылар. Татьяна Андреевна кӧп јылдардыҥ туркунына Улаган аймактыҥ ӱредӱ бӧлӱгинде ак-чек иштеген. Алкы бойы јалакай, керсӱ эпши болгонын Марина Михайловна куучын-эрмегинде аҥылап темдектеди. Оныҥ айтканыла, бу биледе кажызы ла јайаандык јайалталу, кандый ла ишти кӱӱнзеп эдетен. Айдана ла Алена колдоры алтын устар…
Юрий Михайлович Яргаков «Азран» бичиктиҥ таныштырузына келген ончо улуска алкыш-быйанын айтты.
Бу бичиктиҥ тиражы арай ла ас. Кычырарга кӱӱнзеген улус кӧп лӧ болор деп айдарга јараар. Айса болзо, Ю. М. Яргаковко бичикти такып чыгарарга керектӱ акча-манатла болужар-јӧмӧӧр спонсорлор табылар деп иженедис.

Клара ПИЯНТИНОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина