Алтайдын Чолмоны

Оныҥ ийдези – кичӱ тӧрӧли ле балдары

11.11.2022

Эрте таҥда туруп, Кызыл-Чин алтайыныҥ ару кейин тынып ийгенде, кайдаҥ да ары јанынаҥ учы-куйузы јок ийде кӧксине урулып келет. Ух! Бӱгӱн эдетен керектер кӧп! Мал-ашты кӧрӱп, ийнектерле «куучындажып алар», оноҥ турбазада тудулып јаткан иштерди аайлап-баштаар керек. Мында ла айак-казанла уружып, баркачак-кызычактарды эпши кижиниҥ бӱдӱретен иштерине таскадары кайда. Оноҥ јер-телекейдиҥ башка-башка толуктарынаҥ келген туристтерди уткуп, тӧрӧл јери, чӱм-јаҥдары керегинде куучындап, Алтайыстыҥ кайкамчылу деген «Марс» «планетазыла» экскурсия ӧткӱрер. Кӱн ӧткӧни сезилбей де калар. Эҥирлер сайын каладагы балдарыныҥ ӱнин телефон ажыра угуп, кару ла сӱӱген эш-нӧкӧриле токыналу чайлап алала, эптӱ отурып, јӱзӱн ле башка јарангыштар јазаар. Јӱзӱн ӧҥдӱ илбизин-јинјилер чичкечек учукка оролып, «мелтирт-мелтирт» ойноп турганча, кӧрзӧҥ лӧ јакшынак сырга, ол эмезе браслет болуп калган турар. Колдор иштенет, а санаалар дезе… санаалар ойто ло кайда да ондо: «иш, мал-аш, бала-барка, Алтайым, албатым…».

Кыпчактардыҥ јуртында

Тамара Алексеевна Метреева Кош-Агаш аймактыҥ Чаган-Узун јуртыныҥ кижизи. Јаш тужы, ырысту јараш јиит ӧйлӧри бу ла јуртында ӧткӧн. Мында ла ол кижиге барган, айыл-јуртыныҥ от-очогын камыскан ла беш балазы чыдаган. 2022 јылдыҥ сары јараш кӱзинде Олег Алексеевич ле Тамара Алексеевна Метреевтердиҥ биле тӧзӧгӧнинеҥ бери 40 јыл толгон. 40 јыл кыпчактардыҥ јуртында. «Бис таныжып-јолыгып турарыста, мен койчы, Олег тракторист болгон. Јаҥы ла кижи болуп чыдап келдис деп сананып ийзем, 40 јыл ӧдӱп калтыр не!» – деп, Тамара Алексеевна каткырат.
Олег Алексеевич тогус карындаштыҥ тӧртинчизи. Энези Кӱкмен Байрымовна Метреева (Каланакова), адазы Алексей Мойсеевич Метреев деп улус болгон.
– Эш-нӧкӧримниҥ адазы, мениҥ ле адам чылап ок, эрте јада калган. Кайын энем кайкамчылу кижи болгон! Ол кижиниҥ айткан сӧстӧри, эткен керектери – бистиҥ, балдарыныҥ, кӧксинде. Мен кижиге барарымда, 18 ле јашту болгом. Кайын энем мени бойыныҥ балазындый кӧргӧн, кичееген, сӱӱген. Бастыра балдарын бой-бойына кару, нак, алабадаҥкай, иштеҥкей болорына таскадып салган. Олорло кожо эмди мениҥ де балдарым ондый. Оныҥ учун кыпчак јуртка келип, кыпчак балдар азыраганыма сӱӱнип, оморкоп јӱредим – деп, Тамара Алексеевна айдат.

Эне болгон агару молју

Бистиҥ очеркистиҥ геройы сӱрекей каткычы, куучынчы эпши. Колдоры ус, эткен-туткан ижи јаантайын турулталу болор, сананып алганын јӱрӱмде бӱдӱрбегенче токынабас, иштеҥкей, бир јерде отурбас кижи. Эпшиниҥ бастыра бӱдӱрген ижи, амадулары, санаалары, јӱрегиниҥ кажы ла согулганы – балдары учун. «Алтай Республиканыҥ Быйанду Энези» деген тоомјылу адын Тамара Алексеевна чебер апарып јат. Тайнак болгон ырысту кӱндери учун ол кажы ла кӱн Кудайга бажырып јӱрет.
Оныҥ кажы ла балазы – башка орчылаҥ. Эҥ јаан кызы Оксана тӧп, јалакай кылык-јаҥду, моол сӧӧктӱ Сӱмер кӱйӱле кожо тӧрт бала чыдадат. Экинчи кызы Алёна ачык-јарык кылыкту, улуска болужарга ла турар кӱӱн-тапту, биледе эҥ табышту, орустап айтса, лидер, оныҥ кийнинеҥ барзаҥ, качан да јылыйбазыҥ, јаҥыс ла «Вперед!» деер бала, бӱгӱнги кӱнде горсоветте депутат болуп, волонтерлердыҥ кыймыгузын башкарат. Тӧӧлӧс сӧӧктӱ Слава эш-нӧкӧриле эки баланыҥ кару ада-энези. Ӱчинчи кызы – Арина эткен-тутканын баштапкы ла катаптаҥ јастыразы јогынаҥ эдерге кичеенер, јаантайын ӱредӱге јӱткиир, билениҥ курч деген сурактарын чечер јолдор бедиреер бала, таҥынаҥ аргачы болот. Јабак сӧӧктӱ Наримле биле тӧзӧп, уулчак чыдадып jат. Тӧртинчи бала – сакылталу уул Айабас, эјелериниҥ кару карындажы, кыпчактардыҥ угын улалтатан эр, ӱч баланыҥ адазы, КФХ-ныҥ башкараачызы, эш-нӧкӧри майман сӧӧктӱ Алтынай Алтыгы Талду јурттаҥ болор. Бежинчизи – Олеся – кактанчы бала, кемзинчек, иштеҥкей, бастыра эје-акаларыныҥ сӱӱжине курчаткан сыйны, фотојурукчы. Тамара Алексеевна сыйны јиит ле тужында јада каларда, оныҥ ӱч балазын, Асяны, Урматты, Кӱлерди, билезине алып, бойыныҥ ла балдары чылап азырап алган. Анайып, олор Олег Алексеевичле кожо сегис баланыҥ энези, 16 баланыҥ тайнагы.
«Балдарыс јакшы јӱрзе, бис узак јаш јажаарыс. Мениҥ кыстарым меге болушчы. Кандый бир суракты шӱӱжерге, билелик советке тӱрген јуулыжып ийедис. Мен, бойым ӱредӱ албаган кижи, балдарымды Кижи болуп јӱрзин деп ӱредерге албадандым ла. Тургуза ӧйдӧ балдарым эки-ӱч ӱредӱлӱ. Олор кӱчтӱ, бой-бойыла нак болгоны адазы быјыл оорый берерде, иле кӧрӱнди. Айабас уулга јаан ижемји. Эткен билелик керекти учына јетире турумкай апарзын» – деп, Тамара Алексеевна куучындайт.

Ӧрӧ кӧдӱрген, ийде берген Кызыл-Чин ӧзӧк

Тамара Алексеевнаныҥ энези Таханова Јијий, адазы Югушев Алексей деп улус. Адазы эрте, 40 лӧ јаштыҥ ичинде, божоп калган. Энези малчы-койчы кижи болгон, оныҥ учун кызычак јаштаҥ ала энезиле кожо мал-ашта ла јӱрген, ветеринар болор кӱӱндӱ болгон. Је аказы Юрий черӱде, айылда болужар кижи јок болгон учун, энези оны ӱренерге аткарбай калган.
Анайып, кичинек Тамара Кызыл-Чин деп ӧзӧктӧ энезиле кожо ло јӱрген кижи, мында олордыҥ турлузы болгон. Мында ла кийнинде Тамараныҥ балдары тайнезиле кожо јайлайтандар. Кандый да ӧйдӧ кӧрзӧ, ада-ӧбӧкӧзиниҥ бу јерине туура улустыҥ кӧзи тийип баштайт. Јерлеш Зинаида Бӱрсӱновна Ундулганова «Кызыл-Чин слердиҥ ӧбӧкӧлик јереер деп Чаганныҥ улузы билер, тийишпес, ӧскӧ јердиҥ улузы слерди сакыбас, оныҥ учын тӱрген окылу јазадар» деерде ле, чаазындарысты јазап баштаганыс деп, ол айдат.
Јаштаҥ ала ӧскӧн, чыдаган, ада-энезиниҥ энчи эдип артыргыскан тӧрӧл јерин бойыныҥ адына бичидер, бойына алар деп, кабинеттер сайын базыш болгон ло. Оноҥ бу солун јараш јерге туристтер кӱӱнзеп келип турганын сезип, оны рекреацияга кӧчӱрген, ӱч јылдыҥ туркунына уйку јок тӱндер, санааркашту тӱштер, ал-санаалар, чӧкӧмӧл болгон. Је биле – ада-энези ле балдары – бир болуп туруп, бой-бойына болуш-јӧмӧлтӧ болуп, бастыра буудактарды ӧдӱп чыккан. Эмди тӧрӧл Кызыл-Чинниҥ 82 гектар јери (турист ады Марс, Марс-2) олордыҥ болуп калды. Бу, чындап та, јаан јеҥӱ. Бистиҥ јерлерис бисте болор учурлу, ондо бистиҥ балдар чыдаар, иштеер учурлу. Ӧскӧ дӧ улус Метреевтердиҥ билезинеҥ тем алып, бойыныҥ јерлерин ас-мас акчага келген баскын-тоскындарга сатпай, кандый да буудактардаҥ туура калбай, бойына бичидип, керегин ачсын деп кӱӱнзеер керек.
– Ӱчинчи јыл калада кыштайдыс. Мында бойыстыҥ турабыс. Андый да болзо, јаантайын јаныксайдым. Јерим меге ийде берет, кӱӱн-кӱч јок боло берзем, тӧрӧлимниҥ серӱӱн эзини тургуза ла «ойгозып» ийет. Јӱгӱрип-јӱгӱрип турарым, балдарым «кандый јеҥил јӱгӱре бердеер, эне» – деп каткырыжар.

Туристтерди кайкаткан Марс

Калганчы ӱч-тӧрт јыл Кош-Агашта Агропарк «Алтай Марс» деп солун эттирте адалган јер туристтер де, јербойыныҥ да улузы ортодо элбеде јарлу боло берген.
Эбиреде ӧзӱм јок кырлар, јурукчы акварельле башка-башка палитра-ӧҥдӧрди, ак, кызыл, сары, оошкы, јажыл, кӧк, кӱреҥ, бой-бойыла булгап салган јурук ошкош, куулгазынду јер. Кижиге ӧскӧ планетада деп сезимдер экелер бу јер тыҥ кайкадат, сӱӱндирет, бойына тартат. Чынынча айтса, кӧп туристтер бери келип, бу турбазаныҥ ээлери јербойыныҥ алтай улузы болгон деп кӧрӱп кайкайт. Олордыҥ санаазыла, мындый јерлерди Новосибирсктеҥ, Москвадаҥ келген «јорыкчылар» ээленер учурлу.
«15 јыл кайра пенсияга чыккам. Амыраарым деп санангам. Јок! Јӱрӱм јаҥы ла башталгандый, бир јерде отурар арга јок. Туристтерге јилбилӱ јер эмтир, нени-нени эдектер деп билелик советте балдарла куучындажып, иштеп баштаганыс. Бӱгӱн мында тӧрт ИП иштейт – мениҥ, Айабас уулымныҥ, Арина кызымныҥ, Слава кӱйӱмниҥ.
Эки турбаза, магазин, туристтер ажанар ашкана бар. Бу јер бастыра јанынаҥ алтай бӱдӱмдӱ болзын деп амадайдыс. Улус келип, мында ээлери алтай кижи деп тургуза ла билип турзын. Јурукчы Аржан Ютеев эки коручыл баатырдыҥ кереестерин тургузып салган. Иш эмди де кӧп. Айса болзо, келер јылда турбазабыстыҥ окылу ачылтазын да эдерис» – деп, Тамара Алексеевна омок кӱӱн-санаалу айдат.
Јербойыныҥ улузы иштейт. Чаган-Узунныҥ уулдары туристтерди бери тартып, экскурсияларга апарат. Белтирдиҥ уулдары тӧӧлӧ, аттарла иштейт. Јурттардыҥ улузы кичинек те болзо, акча иштеп алат.

Эпшилердиҥ јолын ачкан кижиге быйан

Кӱч 90 јылдарда балдарын азырап алар деп, ороон ичинде бастыра энелер ок чылап, Тамара Алексеевна канайып ла кырмактанган. Балдарын кийиндиргени – бойыныҥ тӱӱп-кӧктӧгӧни. Азыраганы – бойы белетеген аш-курсагы. Эпши 2000 јылдаҥ ала узанар јолго келгенинде Татьяна Кӱндӱчиновна Бабрашеваныҥ јаан камааны бар болгонын айдат.
«Татьяна Кӱндӱчиновна албатыга јаан керек эткен кижи. Ол бисти, Туулу Алтайдыҥ кӧп эпшилерин, ӧрӧ кӧдӱрип койгон, бистиҥ јолысты ачкан. Кӧп ӱй улус оныҥ мастер-класстарына јӱрӱп, ӱренип, коммерцияга келген. Мен Татьяна Кӱндӱчиновнага јаан алкыш-быйанду јӱредим. Онойдо ок Кош-Агаш аймакта эл-јонды ишле јеткилдеер тӧс јердиҥ јааны Владимир Газетович Ядановко быйанду. Ол кӧп балдарлу билелерге јӧмӧлтӧ-болуш эдип, бойыныҥ керегин ачарга болушкан».
Бӱгӱн Тамара Алексеевна республикан учурлу керек-јарактарда, байрам-фестивальдарда Кош-Агаш аймактыҥ делегациязыла кожо јинји-топчылардаҥ, кийистеҥ, теренеҥ эдилген јарангыштарын кӧрӱге чыгарат, бойы мастер-класстар ӧткӱрет. Чындап, бу эпши республикабыста «сухое валяниеле» сувенир-койлор эдетен баштапкы устардыҥ бирӱзи болгон. Эмди бу бӱдӱмле иштеерине кӧп келиндер ӱренип алган. Анайда ок тӱлкӱ бычкак бӧрӱктер кӧктӧп узанат.
«Энем алдында меге терени уужазын деп туттурттып туратан. Бойы кӧктӧнӧтӧн, бӧрӱктер эдетен. Энем эзен-амыр отурарда, бир де керектебегем, божоп каларда, эдер кӱӱним келген. Мастер-класстарга јӱрӱп, эске алынып баштагам, эмди де јӱрерим, ӱренерим» – деп, Тамара Алексеевна айдат.

***

«Кижиниҥ байлыгы – билезинде! Билениҥ ийдези – бирликте. Эне-аданыҥ узак јаш јажайтаны балдарыныҥ јакшы јӱргенинде. Эне-адазы балдарына болушпай, јӧмӧлтӧ бербей турза, олор ӧрӧ ӧзӱп, чечектеп, јайылып болбос… Биледе кажы ла кижиниҥ салымы, тамыры, јӱрӱми тудуш – ончозы ӧрӧ албаданза, бастыра биле јеҥил ӧрӧ чыгар. Та кем де тӧмӧн тартса, тайкылып та калары капшай. Мен балдарыма айдадым: слер мениҥ јудуругым, бир сабарым кезилзе, ӱзе колым оорыыр, оныҥ учун чебер, ак-чек ле јаркынду јӱрӱгер. Болор-болбос немеге ӱшкӱрбегер, келишсе – эдигер, јиилзе – јигер. Салкынныҥ эзинине соктыртып, тайга-ташла базыгар. Јаанды-јашты тооп туругар. Байланып, јереердеҥ суранып, алканып јӱрӱгер» – деп, Тамара Алексеевна куучынын божотты.

Светлана Триянова
Олеся Метрееваныҥ фотојуругы