Алтайдын Чолмоны

Санаттар тӱнинде – куулгазын кайкал

11.11.2022

А. В. Анохинниҥ адыла тадалган эл музейде кӱчӱрген айдыҥ 3-чи кӱнинде Санаттардыҥ тӱни ӧтти.

Кӧдӱриҥи тӱнде де ӧткӧн болзо, је улустыҥ кӧбизин, чокумдап айтса, музейдеги байрамда кайда да тӧрт муҥга шыдар улус болды. Бу байрамга кӱӱнзеген кажы ла кижи акча-манат тӧлӧбӧзинеҥ кирерге јарамыкту арга болгон. Мында бала-барка, јиит билелер, јаанактар-тайдактар, онойдо ок аймактардаҥ амадап келген јииттер кӧп болды. Музейдеги байрамга келип тургандардыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧп јатканы иле деп айдарга јараар.
Санаттар тӱнин јайаандык јаан јолына јаҥы ла чыгып јаткан јурукчы Таттигуль Киноятованыҥ «Кисточканыҥ болужыла амадулар ийделенет» деп адалган кӧрӱзи кӧдӱриҥилӱ айалгада ачты. Таттигульдыҥ таҥынаҥ баштапкы кӧрӱзине јилбӱ јаан болды. Кӧрӱге оныҥ 30 ижи неоромантизм, реализм ле портретизм деген бӱдӱм-жанрларла тургузылды. Јайалталу Таттигуль оогоштоҥ ала јуранган, је живописьле кӧнӱ, профессионал кеминде одус јашка јууктай берерде јилбиркеп баштаган. Ол культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжке кирип, станковый живописьтиҥ бӧлӱгин божоткон. 2019 јылда ол калыктар ортодогы кӧрӱге бойыныҥ јуругын тургузарда, јарлу санатчылар оныҥ ижин бийик баалагандар. Јайалталу јурукчыны таҥынаҥ кӧрӱзиле ӱредӱчизи Игорь Катонов, Россияныҥ нерелӱ јурукчызы Ерболат Нуриманов, музейдиҥ директоры Римма Еркинова, энези Надежда Киноятова уткудылар.
Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы, Алтай Республиканыҥ эл јурукчызы Владимир Чукуевтиҥ 80 јажына учурлалып, санаттар тӱнинде «Алтайдыҥ кырларыныҥ ла тууларыныҥ узы» деген јайаандык эҥир ӧтти. Јайаандык туштажуны Римма Еркинова ӧткӱрген. Мында ла айылчылар јурукчыныҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолы керегинде сурактарын бердилер. Владимир Петрович куучын-эрмегинде качан, кандый ӧйдӧ јурукчы болорго бек шӱӱгенин, Алма-Атыдагы художественный училищеге кирерге кӱӱнзеген ле бойыныҥ јолына чыкканы јанынаҥ элбеде айтты. Училищеде алтай уулды ол ло тарыйын экинчи курска отургускан болуптыр. Оныҥ кийнинде јаш, јиит ле ӧктӧм В. Чукуев Ленинградта И. Е. Репинниҥ адыла адалган живописьтиҥ, скульптураныҥ ла архитектураныҥ институдына ӱренерге кирген. Бу азый Художестволордыҥ Императорский Академиязы болгон ло ондо бойыныҥ ӧйинде Сибирьдиҥ баштапкы профессионал јурукчызы Г. И. Чорос-Гуркин ӱренген. Кӧдӱриҥи ӧйинде јурукчыныҥ оогош бала тужынаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире солун фотојуруктары кӧргӱзилди.
Владимир Чукуевтиҥ чыккан-ӧскӧн алтайы Каракол ӧзӧктӧ јер-телекейде ады-чуузы чыккан Бичиктӱ-Боом јурт. Јурукчыны нӧкӧрлӧри-најылары учурлу јажыла уткуп тура, оныҥ јайаандык ижи јураар санатты баалап, баазын билер, улус ортодо јаантайын бийикте болгонын аҥылап айттылар. Јурукчыныҥ јайаан ижи кандый да ӧйдӧ јолду, чындык баалалган. Чындап та, В. Чукуевтиҥ јуруктарын, темдектезе, Россияныҥ президенти Владимир Путин, азый Россияда США-ныҥ элчизи болгон Томас Пикеринг, Брунейдиҥ, Непалдыҥ посол-элчилери алган. Онойдо ок оныҥ јуруктары Россияныҥ ла ӧскӧ ороондордыҥ художественный галереяларында, музейлеринде ле таҥынаҥ јуунтыларда чеберлелет.
Туштажу ӧйинде јурукчы В. Чукуев јербойында Гуркинниҥ кийнинде экинчи академист, Алтайдыҥ ар-бӱткенин баалап, оморкоп, чебер бичип турганын кӧп улус аҥылап темдектедилер. Јебрен-кумран ӧйлӧрдӧ алтай албаты ар-бӱткенин ээлӱ, ийделӱ кудай кирези кӧргӧн, тоогон. «Бисти айландыра курчаган ар-бӱткенди чеберлеер, корулаар керек, ол бистиҥ Кудайыс, коручылыс, курчыбыс» – деп, В. Чукуев айтты. Оныҥ эске алынганыла, ол оогош тужында эјезиле, јеениле кожо эрте таҥда кырдыҥ эдегине барып, Кӱнди уткуйтан чӱм-јаҥды јаҥдап туратан.
Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева, Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ калыктар ортодогы колбулар ла алтай тилди корып, ичкери ӧскӱрери аайынча јӧпчизи Иван Белеков, Алтай Республиканыҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ јааны Владимир Ельников ады јарлу јурукчыны уткуп, јайаан ижинде јаан једимдер кӱӱнзедилер. Јурукчыныҥ јерлештери – Караколдо јурт јеезениҥ јааны Каска Маиков, РФ-тыҥ нерелӱ врачы Елена Байрымова юбилярды уткуп, алкап, јаҥарлап, санаа-кӱӱнин сергидип, сын-арказын сергитти. Россияныҥ нерелӱ артисти, режиссер, актер Ногон Шумаров кӱӱлик сыйын сыйлады – кайкамчылу топшуур-арфаны согуп кайлады.
Быјылгы ӧткӧн санаттардыҥ тӱнинде бойыныҥ аҥылузы бар. Кӧрӧӧчилер мында тергеениҥ атту-чуулу ла јайаан јолына јаҥы чыгып јаткан јурукчылардыҥ ӱйедеҥ ӱйеге улалып келеткен колбузын јарт кӧргӱсти. Јурукчылар Владимир Чукуев, Таттигуль Киноятова, Аржан Ютеев …
Куулгазын бу тӱнде јаан-јаш јайалталу јиит јурукчы Аржан Ютеевтиҥ бир јуругыныҥ кӧрӱзиниҥ ачылтазын энчикпей, ӧкпӧӧргӧн айас сакыдылар. Кӧрӱниҥ окылу ачылтазына јетире бир ле эмеш ӧй артарда, атриумда јуулган улус чек ле бадышпай јатты. Эмдиги ӧйдиҥ озочыл кӧрӱмдӱ јурукчызыныҥ јуругы шак мында, атриумда, тургузылган. Јурукчыныҥ азый ӱредӱчизи болгон филология билимдердиҥ докторы Тамара Садалова, музейдиҥ директоры Римма Еркинова кӧрӱниҥ ачылтазыла оныҥ ээзин уткудылар. Оныҥ кийнинде «Эре-Чуй» деген албатылык вокально-инструментальный ӧмӧликтиҥ туружаачызы Виктор Малчинов кожоҥдоды.
Солун ла сакылталу кӧрӱниҥ ады « Ӱргӱлјик». Бу кайкалга бодолду инсталляция, эбире ай-караҥуй, јурукты јӱк ле тоолу лампа јарыдат. Мында ла јымжак, кӱӱн-санааны, амадуны бир агынла апарып јаткандый кӱӱ угулат – бу ончозы јуруктыҥ геройлорына ийде, тыныш берип тургандый. Алтай кебин кийген кыс бойыныҥ сӱӱгенин – тӱрк кебин кийген јиит јуучылды јарды тужынаҥ чебер алат. Шак бу јурук (сцена) кӧрӧӧчини геройлордыҥ ич-телекейине, олордыҥ санаа-кӱӱнине, сезимине кийдирет – кыс јуучыл баатырды кичееп јатканы, олор экӱлези јӱректериниҥ јылузын сескилейт. Јиит јуучыл бу чебер, токыналу ла тӧп кичеемелдеҥ амыр-энчӱ конгон, јайым ӧзӧгиле эбире тымыкты сезип отурат. Байа кӱчтӱ-чакту, бекем ӧзӧктӱ баатырга, эрге јуук ла кару кижизиниҥ сӱӱжи, чындыгы база керектӱ ине. Бу јурук билениҥ, билелик јадын-јӱрӱмниҥ бек тӧзӧгӧзин, ӧзӧгин, сӱӱште чындыгын кӧргӱзет. Мында јаҥжыккан јаҥжыгулар, соојыҥдар, эрке кӱӱн-тап, ижемји, сӱӱш ле кееркемјик бойы-бойыла бириккен. Бу иште башка-башка ӧҥдӧр, фактура ла композиция бой-бойына эптӱ келижет. Мында слер ӱргӱлјик сӱӱштиҥ јажыдын ачарар. Је ондый да болзо, бу јурукты кажы ла кижи таҥынаҥ бойы «кычырар» аргалу. Кем де јурукты бӱгӱнги айалга, ӧдӱп јаткан кезектей мобилизация ажыра кӧрӧр аргалу. Је автордыҥ темдектегениле, јуруктыҥ сюжеди мынаҥ озо оныҥ кӧксине конгон ло тӧс учур сӱӱштиҥ ле чындыктыҥ сурагына учурлалат.
Бастырароссиялык ла калыктар ортодогы кӧрӱ-маргаандардыҥ дипломанты Аржан Ютеевтиҥ кӧмзӧзи калыҥ ла байлык – таҥынаҥ онноҥ ажыра кӧрӱлер, атту-чуулу јурукчыларла ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӧн кӧп тоолу кӧрӱлер. Санатчылар оныҥ ууламјызын мистикалык учурлу реализм-чындык, артыргыскан энчи-байлыгын чеберлеечи сӱр-темдектер деп айдат. Автордыҥ айтканыла, оныҥ иштери – бӱгӱнги кӱнди ӧткӧн ӧй ажыра кӧргӱзет.
Бу ла куулгазын тӱнде «Аквагрим» деген јерде оогош болчомдордыҥ јӱстерин јӱзӱн-башка јуруктарла кееркеткени сӱреен јараш болды. Мында кӧбӧлӧк тӧ, чечек те, тындулардыҥ чырай-кеберлери де бар. Будуп-јарандырып ийген балдарды бачым таныбазыҥ. Болчомдордыҥ сӱӱген чӧрчӧктӧриниҥ геройлоры база мында.
Музейге археологиялык табынтыларды табыштыратан чӱм-јаҥ база ла бу тӱнде ӧтти. Археолог, эл университеттиҥ доценти Никита Константинов айылчыларга ла кӧрӧӧчилерге «Курайка 2», «Тал Тура 2» деген сӧӧксалгыштардаҥ чыккан эдимдерле таныштырды. Онойдо ок 2016-2017 ј.ј. казынтылар ӧткӧн «Кӱпчеген 1», «Кызыл Болчок» деп јаҥыскан турган јурт-јеезелеринеҥ, Пазырыктыҥ тизӱ корымдарынаҥ табылган эдимдер кӧргӱзилди. Мынаҥ ары тӱӱкилик-культуралык учурлу эдимдер-предметтер музейде чеберлелер. Тӱӱкилик учурлу эдимдердиҥ тоозында мӧҥӱн сырга, темир ӱзеҥи, ээрдиҥ колоҥы, ӱйген ле о.ӧ. Кереес эдимдер бистиҥ эрадаҥ озо V-III чактарга келижет.
«Бирлик бойыста» деген квест-ойынга јилбӱ јаан болгонын темдектеер керек. Ойын тӧрт станциядаҥ турган. Олордыҥ кажызында ла алтай, орус албатылардыҥ јаҥжыккан байрамдары, ойындары керегинде јакылталар берилген. База ӧскӧ станцияларда алтай ла орус албатылардыҥ јаҥжыккан аш-курсагын амзаары, оныҥ учурын јартаары болды. Калганчы станцияда алтай кулјаларла той балкаштаҥ эткен сыгырткыштарды кееркедетен јакылтаны туружаачылар јилбиркеп бӱдӱрдилер. Балдар бойлоры эткен кушкашка бодолду той балкаш сыгырткыштарын кереес эдип бойыла кожо алдылар. Ончо бу интерактивтердиҥ амадузы –школго баргалак балдарды ла ӱренчиктерди јаҥжыккан байлыкла јууктада таныштырары, олорды јилбиркедери. Ойында јаҥыс та балдар эмес, је јиит, јаан јашту улус кӱӱнзеп туруштылар.
Айылчылар «Алтайдыҥ наадайлары» деген кӧрӱ- маргаанныҥ иштеринеҥ белетеген кӧрӱле соныркап таныштылар. Петр 1-дыҥ чыкканынаҥ ала 350 јылдыгына учурлалган «Подвиги Петра 1, отраженные в искусстве. Современное прочтение» деген кӧрӱни кӧп кӧрӧӧчилер јилбиркеп кӧрдилер.
Музейде ӧткӧн «Освобожденные территории Украины от фашистских захватчиков в ходе Великой Отечественной войны 1941-1945 г.г.» деп урокто каланыҥ кадеттердиҥ 4-чи таҥмалу школыныҥ ӱренчиктери ле М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжтиҥ ӱренеечилери эрчимдӱ туруштылар. Санаттар тӱнинде музейде оноҥ до ӧскӧ кӧп солун ла јилбилӱ кӧдӱриҥилер ӧтти.
Јылу кӱски кӱнде музейде ӧткӧн кӧдӱриҥи айылчыларга, туружаачыларга сӱрекей јараган деп айдарга јараар. Музейге келип, билезиле, нӧкӧрлӧриле кожо ӧйин кеендик телекейинде ӧткӱрери база ырыс ине…

Клара ПИЯНТИНОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары