Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл јеристиҥ ле калыгыстыҥ тӱӱкизин кӧмзӧлӧп

15.11.2022

Бистиҥ областьтыҥ ле калабыстыҥ ады 2000 јылда солынып калар, Горно-Алтайскта 70-80 муҥ кижи јуртаар, ол тӱӱкилик Улалу адын ойто орныктырар деп, Горно-Алтайсктыҥ јиит инженер-архитекторы Павел Ойношев 30 јыл мынаҥ кайра бичиген. «Кажы ла биле башка турала эмезе квартирала јеткилделер, кырлардыҥ эдегинде терраса чылап бийиктеп барган эки-ӱч кат јараш туралар тудулар. Алтай тилди билер улустыҥ тоозы городто кӧптӧӧр, јондык туралар алтай кулја-чиҥмеерилерле кееркедилер. Јажыл ла эптӱ калабыста јалакай ла кӱӱнзек албаты јуртаар» деп … «Келер ӧй керегинде» деп рубрикалу бу бичимел «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте 1989 јылда чыккан ла «100 јыл слерле кожо» деген бичигине кирген.

1980-чи јылдардыҥ учында Горно-Алтайскта М. Горькийдиҥ адыла адалган кинотеатрда каланыҥ келер бӱдӱми јанынаҥ ӱлекерлердиҥ кӧрӱ-конкурсы ӧткӧни санаама кирет. Ол тушта автоном областьтыҥ кӧп архитекторлоры ла јурукчылары ондо турушкан ла бис бу кӧрӱни јилбиркеп ле кӧӧрӧп кӧргӧн эдис. Јиит специалист, эмди јарлу јурукчы Павел Ойношевтиҥ ӧрӧ адалган бичимели, байла, бу кӧрӱле колбой бичилген. Кем кӧрӱде јеҥӱ алган, оны бӱдӱрери аайынча кандый бир иштер ӧткӧн бӧ эмезе јуралганы чаазында ла арткан ба – ундылып калган. 2000 јыл – та кайда да ыраакта болотон ӧй, бис ол тушта санаа-сагыжы чайпалып калган карганактар болорыс деп сананганыс. Је, кӧрзӧгӧр, 2000-чы јылдар кӧрӧр-угарга јетпей једип келди. 2000-чы јылдарда «коммунизмде» јадарыс деген амаду бӱтпеген де болзо, јадын-јӱрӱм санаага кирбес болуп кубулган. Бис телевизорды, сооткышты, телефон-интернетти билбес ӧйлӧрдӧ ӧскӧнис деп бир катап балдарыма айдарымда, «слер динозавр болбойор» деп, олор каткырышкан эди.
Чаазында кепке баскан бичиктер ле газеттер јоголор, олорды электрон бӱдӱмдӱ эп-аргалар солыыр деген куучындар ХХI чак башталганынаҥ бери кӧптӧгӧн лӧ улус, чын да, бичик-газетти керексибей барган деп билдирер. Јиит улус бичик кычырбай барган, чаазын газеттердиҥ тиражы бастыра јерлерде астап јат. Кӧрзӧгӧр дӧ, бичиктердиҥ баазы кандый тыҥ бааланган, је кычырган улус олорды тӱҥей ле алып јат. Газеттерле ондый ок.
«Чолмоныстыҥ» јаан юбилейине уткый «100 јыл слерле кожо» деген бичикти белетеп тура, газеттерде тергеебистиҥ тӱӱкизи, мында јаткан албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱми, санаа-кӧрӱми кандый болгоны, ӧйлӧ кожо ол канайда кубулганы керегинде бичимелдерди кычырып, бир эмес, канча тизӱ бичиктер чыгарар керек деп санааркаганыс. Нениҥ учун дезе бу база кайда да туштабас, кайдаҥ да таппас јетирӱлер, газеттиҥ корреспонденттериниҥ ле кычыраачыларыныҥ эскирип саргарган чаазында артып калган тирӱ сӧзи, сананган санаазы, амадаган амадузы, эткен ижи…
Бичикке, темдектезе, тергееде турган јаҥдардыҥ ла јондыктыҥ эмдиги улуска солун болгодый јӧптӧри ле шӱӱшкен сурактары кирген. Ол тоодо «Сумултыдагы байлап салган јэрдэ аҥдаарын токтодор кэрэгинде» Ойрот областьтыҥ Совет Башкару комитединиҥ «Кызыл Ойрот» газетте 1929 јылда чыккан јӧби ле Леонид Сары-Сэптиҥ (Канзычаков) «Не ле ишти алтай тилге кӧчӱрери» деген статьязы (1920-1930 јылдардыҥ газеттеринеҥ алган бичимелдер бичикте фотобӱдӱмле чыккан).
1948 јылдыҥ чаган айыныҥ 8-чи кӱнинде чыккан «Красная Ойротия» газет ээчий ле 9-чы кӱнинде «Звезда Алтая» деп атту чыгат. Анайда ок алтай «Кызыл Ойрот» газеттиҥ (09. 01. 1948) ады база бир ле кӱнге солынып, «Алтайдыҥ Чолмоны» (10. 01.1948) боло берет. «100 јыл слерле кожо» бичикке бис Ойрот автоном областьтыҥ адын солыыры керегинде РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ 1948 јылдыҥ чаган айыныҥ 7-чи кӱнинде чыккан Јарлыгын ла областьтыҥ адын нениҥ учун солыганы керегинде ВКП(Б)-ныҥ Горно-Алтайский обкомыныҥ качызы болгон А. И. Сапегоныҥ јартамалду статьязын кийдиргенис.
Горно-Алтайский облисполкомныҥ «Мӧшти кезерин токтодоры» керегинде 1989 јылда чыккан јӧби, Алтайыста корумдарды казарын токтодоры керегинде алтай јондык биригӱлердиҥ 1994 јылда «АЧ-да» јарлалган јӧби, Алтайский крайды ла Алтай Республиканы бир тергееге бириктирер ченежӱлерди јаратпай турганы керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Угузузы ла ӧскӧ дӧ, эмди јӱк шиҥжӱчи-билимчилер ле бу керектерде турушкан улус эзеткен окылу бичимелдер бичикте јарлалган. Алтайдыҥ агажын кестирбезине удура Оҥдой аймактыҥ Тоотой ӧзӧгинде болгон удурлажу митинг керегинде «АЧ-ныҥ» корреспонденти Тениш Тохнинниҥ репортажы, автоном областьты республика эдип кубулта тӧзӧӧри керегинде кычыраачыларыс Д. Сельбиковтыҥ (Оҥдой), К. Куюковтыҥ (Улаган) ла Р. Чендековтыҥ (Шабалин) шӱӱлтелери, АР-дыҥ парламентиниҥ кӧп тудууларыныҥ депутады болгон Владимир Сабинниҥ јаткан јеристи ле ар-бӱткенисти корыыры керегинде курч айдыныжы бичикке кирген.
Алтайдыҥ тӱӱкизиле јилбиркегендерге бичигис база солун болор деп иженедис. Онойдо, 1916 јылда Туулу Алтайда албатыныҥ тӱймеени керегинде билимчи Савелий Пахаевтиҥ, 1927 јылда Оҥдой аймактыҥ Кайырлык јуртыныҥ јуугында Бозыр-Таш кереесте болгон калганчы сӱт-мӱргӱӱлди кӧргӧн Танго Монголовтыҥ, Ойрот каандык јайрадылып турар ӧйдӧ калмык јерине кӧчӱрген алтайлардыҥ салымы керегинде билимчи Василий Ойношевтиҥ, «АЧ-ныҥ» корреспонденти Артур Сыевтиҥ «Тӧжӱлейди кӧрӱп јӱргем…», кычыраачыбыс ла најыбыс болгон Байару Алтайчиновтыҥ ла Антон Юдановтыҥ, кӧп ӧскӧ дӧ авторлордыҥ тӧрӧл јеристиҥ тӱӱкизи керегинде бичимелдери бойыныҥ ӧйинде газетте јарлалган, олор бӱгӱнги де кычыраачыларга солун болор деп сананадыс. Олордыҥ бирӱзине ле ајару эдип ийейин. Владимир Кызымаев «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» 50 јылдаҥ ажыра јурткоры болгон. 1920-зинчи јылдарда Чамал аймакта Кадын ичинде Кыҥыраар, Кара Суулу, Чокырак, Узун Ак-Кайа ла Салдам деген кату-кайыр боомдорды ажыра јол салган корейлер, олордыҥ нерелӱ ле кату салымы керегинде јурткорыстыҥ эске алып бичигени бичикке кирген.
Горно-Алтайсктыҥ ла ого јууктай јаткан јурттардыҥ, республиканыҥ аймактарыныҥ да кӧп улузы јиилектӱ јыраалардыҥ ла агаштардыҥ тарып ӧскӱрер чаалдарын јон ортодо «питомник» деп адалган каланыҥ јаказындагы јердеҥ алары јаҥжыккан. Мында сад, чаалдар ӧскӱрер иш јажына ла болгондый. Калада јаткан јаан јашту ӧрӧкӧндӧр бу јерди эмдиге Татанак кобызы деп адап јат. Алтайыстыҥ баштапкы бичиичилериниҥ бирӱзи, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јарым чактаҥ ажыра ӧйгӧ корреспонденти болгон Чалчык Аҥчынович Чунижековтыҥ «Татанак кобы» деп очерки бистиҥ газетте 1955 јылда чыккан. Ондо Татанак кобызы нениҥ учун мынайда адалганы, сад ӧскӱрер иш бу јерде канайда башталганы, областьтыҥ Эликманар, Улаган ла ӧскӧ дӧ јерлеринде отургыскан баштапкы садтар керегинде айдылат.
Алтай улустыҥ јадын-јӱрӱми ле јаҥжыгулары ӧйлӧ, јаҥла кожо канайда кубулганы анчада ла тойлордоҥ јарт кӧрӱнет. 1927 јылда «Кызыл Ойрот» газетте «Јаҥы той» деген кичинек јетирӱ јарлалган, оныҥ авторы «ОСНОВНОЙ» деп бичилген. Бу јетирӱде совпартшколдо ӱренген алтай јииттердиҥ бирӱзиниҥ тойын комсомолдыҥ ла партияныҥ ячейказы ӧткӱргени, јуулган улус бу тойды јарадып кӧргӧни бичилет. Јашӧскӱрим «бир копейка акча да чыкпас, јабага да коробос» тойды мынайда ӧткӱрер керек деп шӱӱлте айдылат. 1995 јылда Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртында бир кӱнде комсомол јииттердиҥ беш тойы ӧдӱп јат. Оны јербойындагы јуртсоветтиҥ јааны Валентина Паянтинова башкарып ӧткӱрген. Бу тойлор аракыдашты кирелеткениле, алтай калыктыҥ той ӧткӱрер јаҥжыгуларын ӧйдиҥ некелтелерине келиштире орныктырганыла аҥыланат. Ӧткӧн байрам керегинде јетирӱни газеттиҥ Оҥдой аймактагы таҥынаҥ корреспонденти Владимир Чекушев јетирет. 2010 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јашӧскӱрим бӧлӱгиниҥ «Јылдыстык» газеди той ӧткӱрери керегинде јииттердиҥ шӱӱлте-шӱӱжӱзин јарлайт. Оноҥ кӧргӧндӧ, кыс качырарда кудалаган айылдардыҥ тоозы 80 айылга јеткен. Ӱйеленип, канча кӱнге улалган той-јыргалга, аракыдашка камык акча чыгымдабай, јиит билеге јӱрӱмин бойы тӧзӧп апарарга болужар, алтай тойдыҥ јаҥжыгуларын јаҥыртар керек деген шӱӱлтелер айдылат. Сӧс келижерде, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бӱктеринде тойдыҥ озогы ла эмдиги јаҥжыгулары керегинде блааш-тартышту шӱӱжӱлер јаантайын болгон. Бу сурак эмди де курч турат.
Газет, анчада ла бӱткӱл калыктыҥ тӧрӧл тилиле чыккан сок јаҥыс газеди болгон адында, албаты-јонныҥ алдында турган курч ла ӧҥзӱре сурактарды јаантайын кӧдӱрген. Оны бичикке кирген кӧп бичимелдер керелейт. Иван Ченчаевтиҥ, Василий Тоеновтыҥ, Владимир Кыдыевтиҥ, Любовь Чекуракованыҥ, Ботпок Кушкулинниҥ, Байкал Адаровтыҥ, Вячеслав Куртовтыҥ, Галина Чараганованыҥ (Тюгайдыҥ), Александр Матинниҥ, Василий Ядагаевтиҥ, Эрмен Тӧлӧсовтыҥ, Гӱзель Элемованыҥ, бу јарыктаҥ јӱре берген ӧскӧ дӧ нӧкӧрлӧристиҥ солун бичимелдери јарлалган. «АЧ-ныҥ» редакторлоры болгон Василий Чаровтыҥ, Василий Кыпчаковтыҥ, Иван Шодоевтиҥ, Степан Тюхтеневтиҥ, Иван Белековтыҥ, Татьяна Туденеваныҥ, Айсулу Кыйгасованыҥ, эмдиги баш редактор Светлана Триянованыҥ, ветерандарыстыҥ ла эмдиги иштеген газетчилеристиҥ бичимелдери – тӧрӧл јеристиҥ ле калыгыстыҥ кӱнӱҥги тӱӱкизиниҥ керелери.
Онойдо, алтай калыктыҥ чӧрчӧк-кожоҥго кирген тамзык курсагы, олорды ӱрелбес эдип канайда белетеп турганы керегинде газедисте јурт ээлем бӧлӱкти кӧп јылдарга башкарган Игнат Чулчушев бичиген. Эмдиги улустыҥ су-кадыгы уйадаганы јаҥжыккан аш-курсагын, кийип јӱрген кеп-кийимин, тӧжӧнгӧн јастык-тӧжӧгин керексибей барганында деп ајарып, тӧрт кижилӱ алтай биле бир јылкы, бир уй, 4-5 кой согумдаар учурлу деп айдат. Бу биске сӱрекей кайкамчылу болгон. «Чолмонында» кӧп јылдарга иштеген ветераныс Валентина Боконокованыҥ карыганда јаҥыскан арткан јаан јаштӱ ӧрӧкӧндӧр керегинде «Талканныҥ амтанын ундыдым…», одоштой јаткан Тува Республиканыҥ уурчылары бистиҥ јурттардаҥ мал уурдаганы керегинде бичиичи Сурайа Сартакованыҥ «Тӱндер сайын кара адым тӱжелер…», бӱгӱнги алтай јондыкта болуп турган аайлашпасту керектер керегинде билимдердиҥ докторы Нина Киндикованыҥ «Бирлик эл болуп јӱрерис пе?», «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» ла кийнинде кӧп јылдарга ТАСС-тыҥ бистиҥ республикада таҥынаҥ корреспонденти болгон Сергей Темеевтиҥ «Бойыстыҥ ректорлорыс кайда?» деген ле бичикке кирген кӧп ӧскӧ дӧ бичимелдер бӱгӱнги ӧйдиҥ курч сурактарын кӧдӱрет.
«100 јыл слерле кожо» деген бичик «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ тӧртинчи јуунты бичиги. 2009 јылда «Ак Чечек» бичик чыгаруныҥ јааны Владимир Кыдыев «Алтайым мениҥ – сызым мениҥ» деп јуунтыны кепке баскан. Ого 1985-1999 јылдарда алтай јондыкта болгон кубулталу керектер, республиканы тӧзӧӧриле колбой тергееде болгон кыймыгулар керегинде «Чолмондо» јарлалган бичимелдер кирген. 1000 экземплярла чыккан бу бичикти эмди табарга кӱч, јаан суруда болуп калган.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱ алганыныҥ 60 јылдыгына уткуй «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» редакциязы конкурс јарлап, ого келген эҥ артык бичимел-самараларды бир аай јуунадып, «Ол ыраак ла јуук Јеҥӱниҥ кӱни» деген јуунтыны 2006 јылда 500 экземплярла кепке базып чыгарган. Јууныҥ ӧйинде иштеген ле јӱрген јерлештеристиҥ нерелӱ јӱрӱми бичилген, чырай-кебери бичикте чыккан бу бичигис-ти улус база сӱрекей јарадып уткуган.
Алтай калыктыҥ чӱм-јаҥдарын ла јаҥжыгуларын корыыр амадула газетте бир канча јылдарга улай алтай калыктыҥ айыл-јуртыныҥ, бала-барказын чыдадарыныҥ, мал-ажын тударыныҥ, аҥдап-куштап јӱрериниҥ ле о. ӧ. ээжилерин бичиир кӧрӱ-конкурстар јарлаган ла ого кычыраачылардаҥ кӧп самаралар келип, эҥ јилбилӱ бичимелдер таҥынаҥ бичигештер болуп кепке базылган. 2022 јылдаҥ бу јаан иштиҥ турулталарыла «Алтай албатыныҥ јаҥжыгулары ла байлу чӱм-јаҥдары» деп јуунты 500 экземплярла кепке базылган. Оныҥ тургузаачызы Клара Пиянтинова болгон.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ «100 јыл слерле кожо» деп бичигиниҥ ӧмӧлик авторы – бис ончобыс: газеттиҥ кычыраачылары ла мынаҥ озо кӧп јылдарга иштеген корреспонденттери. Баштап бис бир муҥ бичик чыгарарга пландаганыс (60 муҥ тоолу калыкка бу канча кире?!) ла бу ишке једер акчаны АР-дыҥ башкарузы берген болгон. Је ороондо быјыл башталган аҥылу јуучыл керектерле колбой ончо неме, ол тоодо чаазынга ла типографиялык јеткилдешке баалар кӧдӱрилип, берилген акча 300 ле бичикти кепке базарга јеткен.
«100 јыл слерле кожо» деген бичиккке кирген бичимелдерди талдап јуунаткан, терген ле кычырган, оны белетеп јазаган ӧмӧлик – тургузаачызы Светлана Кыдыева, корректорлоры Сурия Санакова ла Алтынай Толкочокова, јуунадып бичик эдип јазаган кижи – Кару Мундукин. Бичиктиҥ редакторы Светлана Триянова.
Бу јуунты – бир чак кире ӧйгӧ тӧрӧл газедисте иштеген ончо журналисттерди эзеткен, олорго алкыш-быйаныс айткан уткуулыс ла сыйыс.
«100 јыл слерле кожо» бичикти садып аларга кӱӱнзегендер «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ реклама бӧлӱгине баштаныгар.

Кӧмӱрчи Петешева