Алтайдын Чолмоны

Эл-јонло чике колбуда

29.11.2022

Кӱчӱрген айдыҥ 24-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин «Чике линия» ӧткӱрген. Ол ӱч саатка улалган. Бу ӧйгӧ 400 сурак келген, оныҥ 40 кирези чике эфирде угузулган. «Чике линия» «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ эфиринде, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ «ВКонтакте» ле «Одноклассники» јондык сетьтердеги бӱктеринде кӧргӱзилген. Оны телекӧрӱлтениҥ ӧткӱреечизи Иван Яськов ӧткӱрген.

Тергееде јаткандарла мындый баштапкы куучын ӧткӧн јылдыҥ сыгын айында болгон. Башчыныҥ айтканыла, јыл туркунына онойдо ок министрлер ле администрациялардыҥ јаандары эл-јонло чике эфирлер ӧткӱрген. «Бӱгӱн бис Тергеени башкарар тӧс јерле эл-јонло толо кеминде удура колбуны кӧндӱктирип алганыс. Онойып, улус јилбиркеткен кандый ла сурагына кыска ӧйдиҥ туркунына каруу алар аргалу. Суракты чечер карууны берер арга јок то болзо, нениҥ учун андый болгоны чокумдалып, суракты канча ӧйгӧ аайлаштырар аргазы бары јарталат.
Јуртјерлерде сотовый колбу керегинде айдыларда, Олег Хорохордин былтыр оныла 23, быјыл алты јурт јеткилделгенин ле келер јылда база алты јурт јеткилделерин темдектеди. 2023 јылдыҥ учында сотовый колбула 205 јурт јеткилделип калары угузулды. «Бисте 36 јурт арткан, эл-јонныҥ тоозыла ол 900 кижи. Бис бу суракты келер эмезе 2024 јылда аайлаштырып саларыс. Сотовый колбула ончо јурттар јеткилделер» – деп, башчы чокумдаган.
Эки тӧс јолды Чуйдыҥ ла Алтын-Кӧл јаар барганын алза, јуук ӧйдӧ олор экӱлезинде толо чыҥдый колбу јеткилделери айдылды.
Башчы онойдо ок Интернет керегинде айдып, республика цифровизация аайынча баштапкы 14 тергеениҥ тоозына кирип турганын, бӱгӱнги кӱнде тергееле ӱч муҥ ВОЛС салылганын темдектеди. Онойып, эмди ыраак турган Јазулу јурттыҥ да айылдарында wi-fi бар.
Јолдор керегинде айдып, Олег Хорохордин Алтай Республика – бӱгӱнги кӱнде туй ла јолдордыҥ ла кӱрлердиҥ тудум иштери деп темдектеди: «Бис ӧткӧн јылдыҥ учына јетире «Чыҥдый ла јеткер јок јолдор» нацӱлекер аайынча ла бойыстыҥ аргаларысла 300 км јолдор тутканыс. Быјыл 230 км тутканыс ла эмди тургуза тузаланышка табыштырып ийгенис. Келер јылда база 230 км тударыс».
«Чыҥдый ла јеткер јок јолдор» деген эл ӱлекерле 2019-2024 јылдарга республикага 11,5 млрд салковой акча чыгарылган. Мынаҥ озо республика јолдор тударына мындый акча кӧрбӧгӧн дӧ – деп, башчы айтты. – Ӱч јарым јылдыҥ туркунына бисте федерал ла бойыстыҥ бюджедиске 22 кӱр тудулган, келер јылда 37 кӱр тудулары темдектелет. Платоводо тудулып баштаган кӱрдиҥ баазы 2,5 млрд салковой. Ол 2024 јылга јетире тудулып калар».
Мобилизация аайынча тергееде штаб тӧзӧлгӧн лӧ мобилизацияга баргандардыҥ билелерин јӧмӧӧрине база башка штаб тӧзӧлгӧн. Ончо тӧлӧмирлер ӧйинде тӧлӧлӧт, болуш јетирилет.
Чике колбу ӧйинде ЦУР башкарган колл-тӧс јерге келген сурактардыҥ кӧп сабазы јонјӱрӱмдик јеткилдешле, корулашла колбулу болгон. Ол балдарга, ветерандарга, мобилизацияла алдырткандарга тӧлӧмирлердиҥ тӧлӧлӧр аайы ла кеми. Онойдо ок кӧп сурактар газ ӧткӱриш, электроотло јеткилдеш, јондык транспорт, тергеелик ле муниципал јолдорды јазаар јаныла колбулу болгон.
Эфирге чыкпаган ончо сурактар келиштире ведомстволорло јазаптыра кӧрӱлер ле олорго кыйалтазы јогынаҥ каруулар аткарылар.
Эл-јонныҥ кӧп сурактары онойдо ок јонјӱрӱмдик учурлу јерлердиҥ тураларын тударыла, олордыҥ кезигиниҥ тудум иштери удап турганыла колбулу болды. Ого каруузын јандырып тура, башчы чындап айтса, соҥдоштор бар, је олор узак чӧйилбес ле ончо объекттер јуук ӧйдӧ, јылдарда табыштырылар деген. Онойып, Шабалин аймакта јаткан Нина Сергеевнаныҥ ондо «балдардыҥ сады тузаланышка качан табыштырылар?» деген сурагына, ол быјыл табыштырылары угузулды. Онойдо ок калада 7-чи таҥмалу алтай школ 2024 јылда табыштырылары, бу ла кӱндерде РКЛ-дыҥ ӱлекер-сметный документациязы чыгар ла ол школ база 2024 јылда тузаланышка табыштырылары айдылды.
Кӧксуу-Оозы аймактыҥ бир эпшизи оныҥ јерине бир јылдыҥ туркунына электрооттыҥ технический колбоорын бӱдӱрбей турганын айдып, болуш сурады. Оныҥ бу сурагына башчы: «Бӱдӱн јылга колбоп болбой турган — ол јастыра. Мен оныла јартажарым» — деп айткан.
Чике колбу ӧйинде видеосурактар база келген. Онойып, Улаган јурттаҥ Михаил Тойдонов («Сакральный Алтай» јондык тӧзӧлмӧниҥ турчызы) Алтайыста байлу јерлерди јасак кеминде корыырыла колбой тергеениҥ башчызынаҥ, «Слер — бистиҥ корыычыбыс» деп айдып, болуш сурады. Ого каруу јандырып, Олег Хорохордин федерал кеминде «агару јер» деген оҥдомол јок, бисте бу аайынча јасактыҥ ӱлекери белетелген, је эмди тургуза ол сӱрекей «чий». Ол јанынаҥ элдеҥ озо эл-јонло, эксперттерле шӱӱжип, айылдаш тергеелердиҥ ченемелин кӧрӱп, оны јазаар керек, оны јӧптӧп болорыс па, кӧрӧр керек деп айтты.
«Бу суракта мениҥ кӧрӱмим бистиҥ эл-јонныҥ кӧрӱмиле тӱҥей» — деп, башчы чокумдады.
Эфирде јарлалган сурактардыҥ бирӱзи ӧскӱстердиҥ туралары керегинде болды. «Јадар јерлер керектегендердиҥ тоозы јылдыҥ ла кӧптӧйт, је туралардыҥ, квартиралардыҥ аайы јылбай јат. Бу курч суракты аайлаштырзаар деп сурайдым» — деп, Горно-Алтайсктаҥ јиит сураган.
Каруузына башчы чындап та ӧскӱстердиҥ тооломы јылдыҥ ла јаанап турганын темдектеп, былтыр олорго 42 квартира, быјыл 78 квартира тудулганын айтты. «Бис јасакберим јӧптӧп, сертификаттар бередис, 31-зин берип салганыс. Келер јылда олор аайынча акчаныҥ кеми бийиктедилер. Ӱзеери бис ӧскӧ тергеелердий эмезис, бис очередь астап турзын деп федерал акчага бойыстаҥ 70 процентин кожодыс. Очередь ӧзӱп ле турар эмей, је бис те јакшы алтамдарла барып јадыс» — деп, О. Хорохордин айтты.
Онойдо ок јерлештер ЖКХ-ныҥ јаантайын ӧзӱп турган бааларына кородожын угузып, бу ла јуукта база ла баалар кӧдӱрилер, бу канчазын болотон айалга деп сураган.
«Јайгыда чындап та бастыра ороон ичиле ЖКХ-ныҥ баалары 4 процентке кӧдӱрилген ле эмди олор 9 процентке кӧдӱрилер. Је мыныҥ бир јакшызы бар ла, онойып, баалар 2024 јылдыҥ јаан изӱ айына јетире кӧдӱрилбес. Эмди баалар бийиктегени јылуӧткӱштердиҥ ле сууӧткӱштердиҥ ээлентизи јеткениле колбулу, олорды чыныктаар керек, оныҥ учун тарифтер бийиктеген» — деп, башчы јартады.
Калада автобустардыҥ јӱрӱжиле колбой бир канча сурактар келген. Акчајалы ас учун тискинчилер табылбай турганы, је эмди тургуза тискинчилер табылган, ӱредӱ алып јат ла олор удабас ишке чыгар, ӱзеери билеттердиҥ баазы бийиктеери ајаруда тудулары, айалга киреленери угузылды.
Маймада јаткан Светлана Ивановна аймактар ортодо авиаколбуны качан орныктырар деп сурады. Ого каруузын јандырып, Олег Леонидович 30 јыл самолеттор учпаган кийнинде рейстер иштеп баштаарда, эл-јонго сӱрекей эптӱ болгон, је быјыл јай башталарында «СиЛА» авиакомпания учуштарын токтодып јатканын угускан деп чокумдады.
«Агару јер куру артпас. Бис ӧскӧ авиакомпанияларла јӧптӧжӧдис ле келер јылда бисте эки андый самолет болор, рейстер де кӧптӧӧр. Онойдо ок Улаган ла Артыбаш јаар полосалар темдектейдис» — деп, башчы кошты.
Тергееде газификация аайынча база башка-башка сурактар келген. Ол аайынча элбеде башчы мынайда јетирди: «Программа јаан алтамдарла барып јат. Газификацияныҥ 2021-2025 јылдарга программазын «Газпром» эҥ ле озо бисле кожо јӧптӧгӧн. Нениҥ учун дезе олор бисле нӧкӧрлӧжӧт, биске келерге сӱӱйт. 2008 јылдаҥ ала 2021 јылга јетире 660 км газӧткӱшле газ барган, 6600 турага газ ӧткӱрилген. Эмди бис 2025 јылга јетире јӧптӧшкӧнис, онойып ӱзеери 12 муҥ айыл-тураны газка колбоорыс, ол каланыҥ 13 районы ла 13 јурт». «Биске 2024 јылда бӱткӱл Горно-Алтайскты, Майманы ла Чамалды газла јеткилдеер деп сӧс бергендер. Чамал 2025 јылга ла бис оноҥ ары јӧптӧжӱ-куучындар ӧткӱредис. Чамалдаҥ ары 60 км, ондо база ӱч јурт, олорды ончозын газла јеткилдеерге» — деп, ол кошты.
Калада 12-чи таҥмалу школ качан тудулар? Оны канча кире сакыыр? Бу сурактарга каруу берип, О. Хорохордин школды тудары темдектелген болгон, је оны инвестициялык программага Валентина Матвиенконыҥ да јӧмӧлтӧ-сӧзиле кийдирип болбогонын айтты. Бу айалгада јаҥы тудум иштер баштабас дешкен. Је андый да болзо, 2024 јылда оны баштаар ижемји бар. «Быјыл бис эки ӱлекер учун тартышканыс: 12-чи школ ло бала табар тӧс јер. ПСД-ны белетегенис, ончозын јараткан, је программага тӱҥей ле кирбедис. Бу эки объект јаан ајаруда, оныҥ учун 2024 јылда тудум иштерди баштаарга чырмайарыс» — деп, тергеениҥ башчызы айтты.
Тергееде јакшы ӧзӱм алынган, эл-јонго јӧмӧлтӧ болгон јонјӱрӱмдик јӧптӧжӱ аайынча акча-манат алары бӱгӱнги айалгала колбой токтоор деп серенгендердеҥ ол керегинде сурак болды. Ого башчы чокум, јонјӱрӱмдик јӧптӧжӱ аайынча болуш токтоор эмес, ол мынаҥ ары карын да јаанап, улалып барарын айтты.
Журналист, бичиичи Айару Тохтоновага сурак берер ырысту учурал база келишти. Ол келер ӧйдиҥ бичиичилерин ӧскӱрерге А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтта ӱредӱ аларына ууламјылаарында болуш јетирзин деп сураган. Бу институтты бойыныҥ ӧйинде алтай литератураныҥ классиктери Лазарь Кокышев, Аржан Адаров, Эркемен Палкин, Борис Укачин, Паслей Самык ла ӧскӧлӧри де божоткон. Бу вуз алтай литератураныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген деп айдарга јараар.
Олег Хорохордин целевой дейтен амаду-ууламјыла Литинституттӧӧн барарга угузулар болбогонын темдектеп, тергееде јиит бичиичилерле сурак курч турганын айтты. Оныҥ учун оны ајаруга алып, специализация ачып, балдарды ӱредӱге кыйалтазы јогынаҥ ууламјылаар керек деген.
Адакы учында Олег Леонидовичке ол Јаҥы јылды кайда уткууры керегинде сурак берилди. Ого башчы эмди оныҥ айылы Горно-Алтайск болуп калганын ла ол байрамды мында кӱӱнзеп ӧткӱрерин айтты.
«Чике линия» ӧйинде келген, је эфирге чыкпаган ончо сурактарга каруулар кыйалтазы јогынаҥ јандырылар.