Алтайдын Чолмоны

Таскамалду иш, јӧмӧлтӧ лӧ амадуларды бӱдӱрери керегинде

27.12.2022

Јаҥы јылдыҥ алдында Россия Федерацияныҥ сенаторы Владимир ПОЛЕТАЕВЛЕ туштажарыста, ол бистиҥ сурактарыска каруулар берип, тӱгенип јаткан јылдыҥ уч-турулталары ла келер ӧйгӧ амадулары керегинде куучындаган.

— Владимир Владимирович, јакшылар! Тӧс уч-турулталар эдерге, бис јаҥжыкканы аайынча Слерле јылдыҥ учында туштажадыс. Тӱгенип јаткан јыл ороонго ло тергееге јаан учурлу керектерле байлык болды…
— Јакшылар. Эйе, 2022 јыл кӧп укту албатыларлу Алтай Республикада Культураныҥ энчилигиниҥ јылы деп јарлалганы учурлу болгон.
Эл Ойын байрам — бистиҥ кӧп албатыларлу орооныстыҥ бирлигин, культура ла јаҥжыгулар тирӱ болгонын ла кӱннеҥ кӱнге там ла тыҥып турганын јарт кереледи! Оныҥ кийнинеҥ ӧскӧ дӧ јаан учурлу керек-јарактар болды — республикан газеттердиҥ, статистиканыҥ, ӱредӱликтиҥ, экономиканыҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, прокуратураныҥ, санитарно-эпидемиологиялык службаныҥ органдарыныҥ, кепке базар иш-керектиҥ ле эпшилердиҥ кыймыгузыныҥ 100 јылдыктары темдектелди.
Бу бастыра кӧдӱриҥи-керектер Ойрот автономный область 1922 јылда тӧзӧлгӧниле чике колбулу. 100 јыл кайра бис национальный государственностьты баштапкы ла катап алганыс, тергеениҥ тап-эриктик статусы бийиктеген, оныҥ шылтузында окылу јаҥдар государственный ведомстволор тӧзӧӧр арга алган. Область таҥынаҥ территориально-административный единица болуп, башка-башка бӧлӱктер аайынча јӧптӧр чыгарар аргалу боло берген.
Тӱгенип јаткан јылда кӱнбадыш гегемония ла европейский «толерантность» русофобстволо башкарынып, орус культураны ла јаҥжыккан билелик байлыктарды јоголторго умзанганы керегинде айтпас аргам јок. Биске ороонды ла оныҥ кемнеҥ де камаанду эмезин, граждандарын, бистиҥ бала-барканы кижиликтиҥ чындык байлыктарына келишпес, тууразынаҥ албанла молјоорго турган «байлыктардаҥ» корыырга болуп, чокум алтамдар эдерге келишкен.
— Слер турчызы болуп турган комитетти тӧс комитет деп адагылайт. Чындап та андый ба, нениҥ учун оны анайда адап јат?
— Оныҥ адында «конституционный јасакберим» деп оҥдомол бар учун болбой. Бистиҥ јакшы билерисле, Конституция Россия Федерацияныҥ Тӧс јасагы болуп јат. Оныҥ да учун кажы ла нормативный тап-эриктик акт оныҥ ээжи-некелтелерине келижип турар учурлу. Мыныла колбой, бу комитетти Федерацияныҥ Совединде тӧс комитеттердиҥ бирӱзи деп адайлы.
Конституционный јасакберим ле государственный строительство аайынча комитеттиҥ ижи керегинде айдып тура, тӱгенип јаткан јыл кӧп тоолу јасактардыҥ ӱлекерлериле иштеери јанынаҥ ныкта јыл болды. Комитетте культураныҥ ла миграционный адаптацияныҥ, биле керегинде јасакберимниҥ, эл-јонды ла тергеелерди кызалаҥ айалгалардаҥ корыырыныҥ, балдарды корулаарыныҥ ла олорды гран ары јанындӧӧн садарын токтодорыныҥ сурактары кӧдӱрилген. Анайда ок бис коллегаларысла кожо прокурорлордыҥ, јаргылардыҥ јамыларына кандидаттар аайынча консультациялар ӧткӱргенис.
— Балдарды корыыры ла олорды гран ары јанындӧӧн садарын токтодоры керегинде суракка ајару эдип, бу јанынаҥ айалганы кул-рабтар садарыла тӱҥдештирип турганыгар ба?
— Эйе, андый айалганы бӱгӱн сӱрекей сӱмелӱ, эптӱ јажырып јат. Ӧскӧ ороондордыҥ улузы суррогат эне-россиянкалардыҥ јеткилдештерин тузаланат. Бала ак-јарыкка чыккан соҥында, оны ӧӧй ада-энези болгодый улуска акча тӧлӧдӧлӧ, берип ийет. Балдарды јетирерге јӱзӱн-башка эп-сӱмелерди тузаланат. Је бир неме јарт — баланы садып ийген. Оныла соҥында не болорын кем де билбес. Ол баланыҥ јадын-јӱрӱмин, јаткан јериниҥ айалгазы кандый болгонын шиҥжӱде тудар арга бисте јок. Оныҥ ӧӧй ада-энези болуп калган улус бойыныҥ молјуларын бийик каруулу бӱдӱрер деп ижемјилӱ айдып болбозыҥ.
535-чи јуунга шӱӱжип кӧрӧрине мен чыгарган јасак балдардыҥ тап-эриктерин ле јилбӱлерин корыйт. Эмди бала Россияда суррогат эне-россиянкадаҥ ак-јарыкка чыкса ла, ол кыйалтазы јогынаҥ россиялык гражданствоны биологический ада-энелериниҥ гражданствозынаҥ камаан јогынаҥ алып јат.
— Слердиҥ шӱӱлтегерле, Федерацияныҥ Совединде иштиҥ тӧс ууламјызы кандый болгон?
— Озо ло баштап, граждандарга јӧмӧлтӧ эдери. Јыл туркунына Федерацияныҥ Соведи јонјӱрӱмдик ууламјылу 170 јасак кӧргӧн, олордоҥ 89-ы кӱски сессияда јарадылган. Бис коллегаларысла кожо башка-башка ууламјылар аайынча јасактардыҥ ӱлекерлериле турумкай иштегенис. Аҥылу јуучыл операцияда (СВО) туружып турган јуучылдарды јӧмӧӧри, олордыҥ бастыра тап-эриктери, јонјӱрӱмдик тӧлӧмирлери ле айалгалары аайынча јасактарга тӱзедӱлерди ле кубулталарды шӱӱжип кӧргӧнис.
Калганчы ӧйдӧ јарадылган јасактардыҥ тоозында: СВО-ныҥ туружаачызыныҥ иштеер јерин ишбереечи ӧскӧ кижиге бербей, јоголтпой, артызары; јуучылдарга кредитный каникулдар берери; СВО-до туружып турган улус ла олордыҥ билелери тура-коммунальный јеткилдештер учун пеня тӧлӧбӧзи керегинде јасактар.
— Слер быјыл Узбекистан Республикада ишмекчи јол-јорукла болгоныгар. Ол керегинде куучындап берзеер?
— Ӱлӱрген айда мен Федерацияныҥ Совединиҥ делегациязыла кожо Ташкентте ле Самаркандта болуп, РФ-тыҥ Федерал Јууныныҥ Федерацияныҥ Соведи ле Узбекистан Республиканыҥ Олий Мажлисиниҥ Сенады ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иш аайынча парламенттер ортодогы комиссияныҥ јуунында турушкам. Анда бийик ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ бӧлӱгинде ӧмӧ-јӧмӧ ишле колбулу сурактарды шӱӱшкенис. Бистиҥ ороон ӧскӧ ороондордыҥ студенттери Россияда ӱренерине, иштеерине ле јадарына јарамыкту айалгалар тӧзӧп турганына аҥылу ајару эдилген.
Бу јол-јорык стратегический учурлу болгон ло Россия ла Узбекистан ортодогы ӧмӧ-јӧмӧ ишти тыҥыдарына јаан камаанын јетирген.
— Слер эҥ ле уур-кӱч командировка Тӧс Америка јаар болгон деп айткан эдигер. Слер ол јол-јорук ӧйинде Никарагуа Республиканыҥ президентиниҥ талдаштарында ширтеечи болгоныгар.
— Эйе. Эмди Никарагуадаҥ коллегаларла јууктада, Москвада иштеп јадыс. Меге ол тушта јаан бӱдӱмји эдилген болгон — Федерацияныҥ Совединиҥ Никарагуа Республиканыҥ национальный ассамблеязыла најылык аайынча группазын башкаргам. Коллегалар мениле орустап јакшылажар боло берген, мен олорды бистиҥ «јакшы» деп сӧскӧ база ӱреткем. Ол сӧсти чала уурзынып айдат, је бу керек тӱзеле берер деп бодойдым (каткырат).
Конституцияныҥ кӱнинде, јаҥар айдыҥ 12-чи кӱнинде, бис Россия ла Никарагуа ортодо најылыктыҥ кӱнин темдектегенис јаан учурлу. Никарагуа 78 јылдыҥ туркунына Россияныҥ чындык партнеры болуп јат. Телекейлик айалга јеҥил эмес те болзо, бис башка-башка бӧлӱктер аайынча ӧмӧ-јӧмӧ иштейдис: билимде, ӱредӱликте, су-кадыкты корыырында, анайда ок јонјӱрӱмдик ле коммерциялык учурлу ӱлекерлерди ӧмӧ-јӧмӧ ӧскӱредис.
Россияда чындык партнерлор кӧп. Калганчы тӧрт айдыҥ туркунына бис Федерацияныҥ Совединде Армениядаҥ, Узбекистаннаҥ, Таджикистаннаҥ делегацияларды уткуганыс, анайда ок ӧмӧ-јӧмӧ иш јанынаҥ бир канча јӧптӧжӱлерге кол салганыс. Мениҥ шӱӱлтемле, бу бой-бойын тоогоныныҥ ла чындык партнерствоныҥ тӧс темдеги болуп јат.
— 2023 јыл Ӱредӱчиниҥ ле таскадаачы-ныҥ јылы деп јарлалган. Онызы Слерге кандый учурлу?
— Келер јылда мениҥ оогош уулым Иван баштапкы классты тӱгезер. Оны школго апарып јадала, мен баштапкы класска барганымнаҥ бери канча кире ӧй ӧткӧнин чоттогом. 40 јыл! «Билимниҥ таш-гранидин кемирерин» мен баштапкы таҥмалу школдо баштагам. Мениҥ баштапкы ӱредӱчим — Марина Семеновна Сабашкина. Ол педколледжтиҥ ле кийнинеҥ школго иштеп келген. Бис оныҥ баштапкы «балдары» болгоныс. Эмди Марина Семеновна Оҥдойдо јадат ла ӱредӱликтиҥ системазында иштеерин улалтат.
Анайда ок бистиҥ класс школдыҥ ӱредӱзин алтынчы таҥмалу школдо тӱгескенинеҥ бери быјыл 30 јыл толгон. Бис школдыҥ ӱредӱзин лицеист деп статусту божоткон баштапкы ӱренчиктер болгоныс.
Ол ӧйлӧрдӧ бисте бӱгӱнги ӱренчиктерде ошкош аргалар болбогон. Бисле профууламјылу иш ӧткӱрилбеген, башка-башка бӧлӱктерде јаан једимдерге јеткен улусла туштажар, куучындажар аргалар болбогон.
Ада-энем меге мынайда айткан: «Юрист болзоҥ, бойыҥды да, болуш керексип турган кижини де корулап алар аргалу болорыҥ». Оноҥ ло бери юриспруденция меге јаҥыс ла кодекстерди ле јасактарды ӱренери эмес болуп калган. Ада-энем мени профессияны талдаарына ууламјылап салганы учун сӱӱнип јадым. 1997 јылда мен Алтайдагы госуниверситетти божодып, юрист болуп калгам. Бир ӧйдӧ Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ студенттерин граждан тап-эрикке ӱреткем. Канча јылдар ӧдӱп те калган болзо, студенттерим мениҥ лекцияларымды ундыбаганы, шӱӱлте-консультация аларга баштанып турганы сӱӱндирет.
— Мынаҥ кӧргӧндӧ, таскадаачы деген оҥдомолло Слер јуук таныш па?
— Кемге де јартамал-консультация эдерин, тап-эриктиҥ кандый да ээжи-нормазын јартаарын таскадаачы иш деп чикезинче, кӧндӱре айдып болбозыҥ. Јаан класстардагы бистиҥ ӱренчиктерге таскадаачы болор арга — меге чек јаҥы, солун керек. Меге јаш ӱйеле иштеер, олорды керектӱ ууламјыга ууламјылаар, јарлу улусла таныштырар, јаҥы јакшынак керектерге кӧдӱрер арга берилгениле сӱрекей оморкойдым. Бу керек кижинеҥ јаан каруулу болорын некеп турганын оҥдоп јадым. Јашӧскӱримле бир толкуда болор, олордыҥ јилбӱлерин билип ле ӧйдиҥ јаҥы эзин-тыныштарын оҥдоп турар керек.
— Слер ӱренчиктерле бу ууламјы аайынча эрчимдӱ иш ӧткӱрип јадыгар. Ол керегинде айдып ийзеер?
— Таскамал иш јанынаҥ шӱӱлте ада-энелерде ле класстыҥ башкараачыларында туулган. Олор меге баштапкы ла алтынчы таҥмаларлу лицейлердиҥ, Кӧксуу-Оозындагы школдыҥ 11-чи класстарыныҥ ӱренчиктериниҥ таскадаачызы (наставниги) болзын деп суракла баштанган. Соҥында бу иш-колбу туштажуларга кӧчкӧн, олорды бис «Јӱк ле бойыстыҥ улус» деп адаганыс. Баштапкы ла туштажу тушта мен ӧмӧ-јӧмӧ иш-колбу болор деп чокум билип ийгем. Балдар сагышту, эрчимдӱ, олорды башка-башка темалар јилбиркедет, эҥ ле учурлузы — кажызында ла јилбӱӱ ле мотивация бар болгонын кӧргӧм!
Олор курч сурактар тургузарынаҥ јалтанбайт, онызы бистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ иш-колбубыска јарамыкту камаанын јетирет. Бис јаантайын колбуда, бу иш-керектиҥ бастыра бӧлӱктерин кожо ӧдӱп чыгарыс — профессия талдаарына, ВУЗ-ка кирерине, оныҥ кийнинде ӧйдӧ ишке кирерине јетире.
— Слердиҥ таскамалду иш-керегерде кандый эксперттер балдарла тушташты?
— Айылчылардыҥ тоозында рок-кӱӱчи Сергей Шнуров, «художественный гимнастиканыҥ абакай кааны» Евгения Канаева, республиканыҥ прокуроры Анатолий Богданчиков, эртен-соҥзун балдар Россияныҥ Геройлоры Алексей Романовло, Вадим Савчукла туштажар.
Кажы ла айылчы ӧскӧлӧринеҥ аҥыланып, бойыныҥ керегинде бийик једимдерге јеткен профессионал болуп јат. Је тӧс сурак — ӱренчиктер бу туштажулардаҥ кандый ченемел-билгир алары, андый туштажулардыҥ кийнинеҥ не керегинде сананар, айылчыныҥ таҥынаҥ јозогы олорго нени берер, неге ичкерледер?
Профессияны талдаары — јаан учурлу ла каруулу керек, андый да болзо, ол кижиниҥ таҥынаҥ кереги болуп јат. Бистиҥ балдар сӱрекей јайалталу ла башка-башка. Олордыҥ кемизи де бойын искусствого, кемизи де тап-эриктерди корыырына, кемизи де спортко, черӱчил керекке эмезе медицинага учурлаар аргалу. Эҥ учурлузы — билгирлерин улайынча байыдары. Туштажулардыҥ туружаачыларыныҥ бирӱзиниҥ, художественный гимнастика аайынча эки катап олимпийский чемпион Евгения Канаеваныҥ айтканыла: «Једим — 99 процентинде турумкай болоры, бир проценти — јайалта». Таҥынаҥ туштажуларга ӱзеери мен балдарла чатта 24/7 аайыла улайынча колбуда.
— Таскамал иштеҥ башка, Слер јерлештер-ле туштажулар ӧткӱрерине јаантайын ӧй табадыгар, анайда ок олорло колбуны соцсетьтер ажыра јаантайын тудуп јадыгар.
— Улусла туштажуларды кажы ла ай сайын ӧткӱрерге чырмайадым. Тергееде болзом, улусла бойым таҥынаҥ туштажадым. Је график ныкта учун, туштажуларды кӧп саба учуралдарда видео-конференц-колбуныҥ болужыла тӧзӧп јадым. Слердиҥ чын темдектегенигерле, бис соцсетьтерде јаантайын ла тӱрген колбуда болодыс. Туштажуларда, чаазынга бичиген баштануларда башка-башка ууламјыларлу сурактар болот.
Олордыҥ кезиги ле керегинде айдып ийейин. Туразы кӱйӱп калган билеге јӧмӧлтӧ акчаны тергеелик јаҥдарла кожо Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ резервный фондынаҥ бергенис. Алтай Республиканыҥ прокуратуразы шиҥжӱ ӧткӱрген ле бу биле мынаҥ озо берилбеген јонјӱрӱмдик тӧлӧмирди алган.
Јаҥжыкканы аайынча, кӧп сурактар ла шӱӱлтелер јасакберим ишле колбулу, олорды мен јаантайын ајаруга алып јадым. Кенек балдарды корыыры аайынча јондык организацияныҥ турчызы андый балдардыҥ ада-энелери пенсияга чыгар ӧйи јетсе, олорго тӧлӧп турган тӧлӧмирлер, баланы кичееп јӱргениниҥ тӧлӧмирлери јанынаҥ кубулталар этсин деп суракла баштанган. Тургуза ӧйдӧ олордыҥ алдында ол эки тӧлӧмирдиҥ кажызын талдап алар деп сурак турат. Мен сананзам, андый болбос керек. Ада-энелер иштеген: олор кенек баланы кичееп ӧскӱргени учун тӧлӧмирдеҥ башка, бойыныҥ кӧп јылдардыҥ туркунына иштеп алган пенсиязын база алар учурлу.
Кенек кызычактыҥ энези кӱч айалгада болуп калган — баалу-чуулу анализтер ӧткӱрерине акча јок болгон, ол ок ӧйдӧ бу анализтер јогынаҥ чокум-јарт диагноз тургузып болбос. Керектӱ акчаны чыгарганыс. Улустыҥ баштануларына јаантайын аҥылу ајару эдип, керектӱ болушты ол ло тарыйынча јетиредим. Керек болзо, тергеедеги ле Федерацияныҥ Совединдеги коллегаларыма баштанадым.
— Слер тергеениҥ башкараачыларыныҥ делегациязыла кожо јуучыл бӧлӱктерди белетеериниҥ Новосибирский областьтагы тӧс јеринде бололо, оноҥ мобилизованный јерлештерде бойыгар база катап болгоныгар. Јуучылдардыҥ јанынаҥ баштанулар болгон бо?
— Јерлеш јуучылдардыҥ баштануларыныҥ кӧбизи таҥынаҥ учурлу ла билелерди јӧмӧӧриле колбулу. Ол тӧс јерде јуучылдарга јарамыкту айалгалар тӧзӧлгӧн, тергее гуманитар болуш ла эҥ керектӱ не-немелер јанынаҥ эрчимдӱ болужат. Курч та сурактар болгон, бис олорды РФ-тыҥ Минкорулажыла кожо ӧмӧ-јӧмӧ аайлаштырып салганыс.
Госпитальда тушташкан јерлештеримле јаантайын колбу тудуп турум. Олор реабилитацияны ӧдӱп салган ла бу јуукта јангылап келген. Аҥылу јуучыл операцияныҥ туружаачыларыныҥ тӧрӧӧн-туугандарына ла јуук улузына, јуучыл молјузын бӱдӱрип турала јеҥ јастанган јуучылдардыҥ билелерине аҥылу ајару эдип турар керек. Алтай Республика Россияныҥ келер амыр-энчӱ јадын-јӱрӱми учун јуу-согуштарда ороонын ат-нерелӱ коруган геройлорын јылыйткан. Кем де олордыҥ ады-јолдорын ундыбас эдер аргалар бисте бар, олорды бистиҥ эземисте, ороонныҥ тӱӱкизинде ӱргӱлјикке кыйалтазы јогынаҥ артырарыс.
— Удабас Јаҥы јыл. Бу байрамныҥ тӧс темдеги — Соок Таадак. Владимир Владимирович, Слер ол барына бӱдӱп јадыгар ба?
— Эйе. «Амадулардыҥ елказы» деп акцияныҥ шылтузында оныҥ элчизи болуп калгам. Кажы ла јыл ого балдардыҥ амадуларын бӱдӱрерге болужып јадым. Былтыр Шабалиннеҥ Андрейге Москвадагы Кызыл тепсеҥде болорго турган амадузын бӱдӱргем. Быјыл Горно-Алтайсктаҥ Артемныҥ, Шабалиннеҥ Романныҥ ла Запорожский областьтаҥ Николайдыҥ кӱӱнземелдери бичилген шарларды јаҥыјылдык чибинеҥ уштып алдым. Артемго сый эдип велосипедти бойым экелерим. Романга кумириле туштажу тӧзӧӧрим — футболист Игорь Акинфеевле тушташтырарым. Футболдыҥ мячигин Николайга акцияныҥ волонтерлоры табыштырып берер. Ороонныҥ јаҥы тергеелериниҥ бирӱзиниҥ оогош јашту кижизиниҥ амадузын бӱдӱрзем, јаҥы јыл кирер алдында ол јакшынак темдек болор деп сананып турум.
— 2023 јыл кирер алдында Слердиҥ кӱӱнземелдеригер кандый?
— Јерлештериме келип јаткан јыл јаркынду керектерле, таҥынаҥ јеҥӱлерле толо болзын деп кӱӱнзейдим. Кажы ла кижи ичкери алтам этсин, бойыныҥ билгирлерин байытсын. Бозогого једип келген јаҥы јыл билелик байлыктарды чеберлеери јанынаҥ аҥыланар, оныҥ да учун бастыра кычыраачыларга 2023 јылда кижилик ырыс кӧп болзын деп кӱӱнзейдим! Кажы ла айыл-јуртта амыр-тыш јадын-јӱрӱм болзын! Слерге бек су-кадык, бажыгардыҥ ӱстинде амыр-энчӱ теҥери болзын деп кӱӱнзейдим!
Јаҥы 2023 јылла, јерлештер!