Кан-Алтайга кöдÿрилген

10.01.2023

Алтайлар бойыныҥ кÿÿниле Арасейге кирген шылтуунда оныҥ текши эл-jон болуп öзöтöн лö тыҥыйтан тыны jаҥы тыныш алынган. Гумилевтыҥ «Этногенез и биосфера» деп jартаган билим шÿÿлтези аайынча эл-jондор этнос болуп öзöтöн аргазы канча öйгö улалып барат. Бис те, Алтайдыҥ улузы, джунгарлар, ак калмыктар, ойроттор деп адалып, Арасей ороондо эл-тергеелик чыдымын – областьты алынган соҥында, алтай эл-jонго jединдис.

Улу Октябрьдагы революцияныҥ кийнинде Томск губернияда jаткан алтайлар jаҥы Улу Россия кÿреезинде таҥынаҥ эл-тергеелик тöзööр кыймыгу баштаган. Оныҥ бажында турган улус ортодо атту-чуулу Чорос-Гуркин болгонын jакшы билерис. Ол тушта бастыра Сибирь ичинде jарлу jурукчы бу кызалаҥду öйдö политиктиҥ jÿгин бойына алынып, албатызын бириктирер тартыжуга туруп чыккан. Революцияныҥ кийнинде куйунду одузынчы jылдардыҥ jеткерине алдырткан да болзо, Чорос-Гуркин алтай албатыныҥ эл-тергеелик чыдымын (государственность) тöзööргö jол баштаган.
Бу мындый тÿÿкилик учурлу керек бÿдÿрерге Григорий Иванович Арасей империяныҥ тöс каласы Санкт-Петербургта jаҥыс ла jурукчыныҥ ÿредÿзин эмес, анайда ок цивилизациялык jаан таскаду алган. Кезикте мен Ӱстиги Кöктиҥ тыны керегинде санангамда, Улу орус jурукчы ла пассионарий Иван Иванович Шишкин Гуркинниҥ колында калганчы тыныжын тынып, Алтайдаҥ келген Jайалтага куулгазын jайаан ийдезин табыштырып бергендий… Ол jылдарда Г. И. Чорос-Гуркин «Европаныҥ кöзнöги» болгон jерде сагышту ла ичкери кöрÿмдÿ кöп улуска jолугып танышкан, тöрöл jерине ле эл-jонына туза jетирер jозогын алынган.
Сибирьге, Алтайга келерде, Чорос-Гуркинниҥ jанында атту-чуулу билимчи öрöкöн, «Сибирское областничество» кыймыгуныҥ тöзööчизи ле башкараачызы Григорий Николаевич Потанин болгон. Ол Григорий Ивановичке jакшынак тузалу болгон ло јолында jаан камаанын jетирген. Григорий Иванович анайда ок алтай фольклорды jуунадып шиҥдеген Андрей Викторович Анохинле jуук колбуда öмö-jöмö иштеген (ол керегинде мен «Кан-Алтайла курчанганы» деп драма бичимелимде аҥылап айткан эдим). Г. И. Чорос-Гуркин Алтайдыҥ эр-баатыр учурлу болгонын Совет ороонныҥ албаты ÿредÿлигиниҥ баштапкы наркомы Анатолий Васильевич Луначарский ле Бастырасоюзтыҥ старостазы бойы Михаил Иванович Калинин алкап темдектегени бÿгÿн текши jарлу!
…Ойто ло эл-тергееликтиҥ сурактары керегинде. Алтай Бийсктиҥ уездинеҥ айрылып, таҥынаҥ эл-тергееликтÿ болоры керегинде сöсти Гуркин баштап ла Томск губерниязыныҥ Думазында айткан. Бир кÿрееде Гуркин, Аргымай, Борисов, Тобоков, Михайлов баштаган улус «текшиалтай республика» тöзööри керегинде jартамалду баштаҥкай эткендер. Баштап тарыйын Москва да кеминде, jербойында да блааш-тартышту куучындар ас эмес болгон. Jе канча куучын-кумуйдыҥ кийнинде РСФСР-дыҥ национальностьтор керектери аайынча албаты комиссары (ол тушта оны Наркомнац деп айдатан) И. В. Сталин «Jарадылган» деп кол салган. Jе оныҥ кийнинде ойто ло… jербойында бой-бойы ла ортодо jартажып-блаажып турганча, «ойрот автоном область» деген jöпкö jедингенис. Jе ондый да болзо, ол эл-тергеелик jолында учурлу алтам деп айдар керек.
Бу ончо керектерди айлада шÿÿп келгежин, Гуркин эки мындый сурактыҥ аайын jарт кöргÿскен. Баштапкызы, алтай албатыга автономия тöзööр ээжилер чокумдалган. «Автономия бу jерде jаткан jаҥыс ла алтайларга эмес, орус та улуска керектÿ» – деп, Гуркин бичиген. Экинчизи, Туулу Алтай Бийсктиҥ уездинеҥ айрылганы, оныҥ соҥында автоном область тöзöлгöни.
Чорос-Гуркин бойыныҥ текши эл-jондык ижин баштаардаҥ ла ала эл-калыгыныҥ сурактарын jалтаныш jоктоҥ тургускан. Ас тоолу калыктардыҥ эл-баштаачылары бойыныҥ калыктарыныҥ тап jилбÿлерин, салымын бойы билип башкарынарыныҥ сурактарын jаантайын аjаруда туткан. Чындап та, бÿгÿнги де кÿнде национальный суракты мындый ууламjыла бÿдÿреринде бир де «радикальный национализм» jок. Ада-Тöрöли болгон jерди кичеейтенинде, эл-jоныныҥ энчизин ле jаҥдаган jаҥын чеберлейтенинде кандый национализм болотон. Бÿгÿн ол ончобыска кÿн чалыгандый, jарттаҥ jарт. Гуркин оны ÿредÿзиле билген, öзöк-буурыла сескен, Буурыл-Токой Алтайды Токиого качан да солыбаган!.. Ондый бурулаш та болгон, коптологон кÿлÿктерди де кайда барган деп туругар. Кажы ла öйдö бойыныҥ «коптоочылары» бар ла эмей…
Ол кату jылдарда албатызы учун тартыжатан айдары jок jаан jÿкти ле ары jанынаҥ келген тÿÿкилик jакылтаны Чорос-Гуркин бойына алынып, акту кÿÿнинеҥ бÿдÿрип салган. Айлу-кÿндÿ Алтайында чыдап-öскöн Чороско ондый салым берилген, албаты-jоны ого иженген. Григорий Иванович бастыра уур-кÿчтерди jеҥдеп ле jылыйтуларды öдÿп, кыйынду jолынаҥ бир де кыйа баспаган.
Ол тушта онойып ла болуп калган. Амадаган амаду автоном областька ла jединген. Jе бистиҥ албатыныҥ Улу Россия тергеезинде алтай республика болотон амадузы XX чактыҥ учында бÿдÿп калды.
Ада-öбöкöлöристиҥ эземин энчиленип jÿретени, ундылып калган эр-баатырлардыҥ ады-jолын кöдÿретени, олордыҥ бÿдÿрген улу керектерине ле öткöн агару jолына алканып jÿретени – албаты-jон jаҥыдаҥ ойто орныгып ла ичкери öзÿмге чыгып jатканыныҥ jаркынду керечизи… Григорий Иванович Чорос-Гуркин öткöн чактыҥ башталганында алтайлардыҥ албаты-jон болуп кöдÿрилип jаткан jолын баштаган, телекейлик культурада Алтайдыҥ ла оныҥ эл-jоныныҥ сÿр-кебериниҥ jайаанын кöргÿскен. Бÿгÿнги кÿнде ол биске jаан оморкоду ла Алтайы учун, Россия-Тöрöли учун jана баспай тартышкан алып баатыр болуп jат. Кан-Алтайдыҥ курчузын алынган, Чорос сööктÿ jебрен отоктоҥ таркаган телекейде jарлу jурукчы ла политик, Алтайдыҥ эҥ артык эрлериниҥ бирÿзи – Улу Григорий Иванович Чорос-Гуркин!

Jыман БЕЛЕКОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина