Мал-ашты одорлодоры кӧчкӱн јӱрӱмниҥ аҥылу культуразы

24.01.2023

Агропромышленный комплекс тергеебистиҥ экономиказыныҥ тӧс бӧлӱктериниҥ бирӱзи. Оныҥ ӧзӱмине јаан государстволык јӧмӧлтӧ јетирилет. Мынызын аграрный бӧлӱк российский экономикага ла национальный јеткер болдыртпазына кандый јаан учурлу болгонын ороонныҥ башкараачылары толо оҥдоп турганы керелейт. АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ аграрный политика аайынча комитединиҥ председатели Рустам Байдалаков башкарып турган комитединиҥ ижиниҥ уч-турулталары керегинде куучындаган.

— Алтай Республиканыҥ агропромышленный бӧлӱгине, јуртээлемтоварчыгараачыларына јылдыҥ ла 40-нӧҥ ажыра ууламјы аайынча госјӧмӧлтӧ јетирилет. 2023 јылда бу јӧмӧлтӧ јаҥыс ла артар эмес, је билдирлӱ кӧптӧӧр.

Быјыл республикан бюджетте јурт ээлемниҥ ӧзӱмине салынып јаткан акча 1 млрд салковойдоҥ кӧп болор (2023 јылда — 1 069 720,0 муҥ салковой). Бу бӧлӱкке мынча кире акча баштапкы катап берилип јат. Ол акчаны Алтай Республиканыҥ мындый государстволык программаларына ууламјылаары темдектелет: «Јуртээлемниҥ ӧзӱми ле јуртээлемдик эдимдердиҥ, сырьеныҥ ла аш-курсактыҥ садузын аайлу-башту эдери» ле «Јурт јерлердиҥ ӧзӱми». Баштапкы программа Алтай Республиканыҥ агропромышленный комплексиниҥ турумкай ижин јеткилдеер амадула белетелген болзо, экинчизиниҥ амадузы — јурт јерлерде инфраструктуралар тӧзӧп ӧскӱрери — деп, парламентарий айткан.
Рустам Николаевичтиҥ айтканыла, 2022 јылда республиканыҥ грантовый јӧмӧлтӧ алган крестьян фермер ээлемдери иштеер 22 јер тӧзӧгӧн. Билелик фермалардыҥ ӧзӱминиҥ программазы аайынча берилген грант-акчалардыҥ болужыла бойыныҥ ээлемдерин ӧскӱрип турган фермерлер иштеер беш јер тӧзӧгӧн. «Агростартап» грантты алгандар 17 кижиге иш бергендер. Бу программаныҥ шылтузында тергеениҥ фермерлери јуртээлемдик 11 техника ла казахский белоголовый ла герефорд укту 300 тыннаҥ кӧп соок тумчукту мал садып алган.

— Парламенттиҥ аграрный политика аайынча комитеди ижинде озо ло баштап тергееде аграрный бӧлӱктиҥ ӧзӱмине керектӱ јасактар белетеериле, јарамыкту јаан учурлу сурактарды шӱӱжериле, АПК-ныҥ эҥ озо бӱдӱретен ууламјыларын чокумдаарыла башкарынат — деп, Рустам Байдалаков темдектеген. – «Ӧткӧн јылда АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ сессияларында республикан јасактарга кубулталар кийдирилген. Олор Алтай Республиканыҥ государственный јаҥыныҥ органдарыныҥ ветеринария бӧлӱгиндеги чыдуларын чокумдаарыла; Алтай Республикада јербойында башкарынарыныҥ органдарына биологический таштанчыларды таштаар јерлерди (сексалгыштар, биотермический оролор) белетеп, олорды керектӱ айалгада тудары аайынча чыдулар берериле; Алтай Республиканыҥ јеринде ээлери јок тындуларла колбой керектӱ иштерди ӧткӱрери аайынча чыдуларды јербойында башкарынарыныҥ органдарына молјоорында кубулталар кийдиргениле колбулу болгон.

Мал-ашты јолдордыҥ јанында кабырбазы аайынча јартамал иштер ӧткӱрилип те турза, јолдорго чыккан мал-аштаҥ улам болуп турган ДТП-лардыҥ тоозы калганчы ӧйдӧ кӧптӧгӧнин Рустам Байдалаков темдектеген. Бу айалга кӱч болуп артканча. Кӧп саба тындуларда аҥылу таҥма эмезе бирка јок. ДТП болгондо, тындуныҥ ээзин илелейтени кӱч керек.

Мыныла колбой «Алтай Республиканыҥ административный јаҥбузуштар керегинде» республикан јасакка кубулталар кийдирилген. Эмди административный каруу тыҥыыр: Алтай Республиканыҥ јеринде мал-ашты айдаарыныҥ ээжи-аайын бусканы учун граждандарга бир муҥнаҥ ала ӱч муҥ салковойго јетире, јамылу улуска эки муҥнаҥ ала тӧрт муҥ салковойго јетире, юридический лицолорго беш муҥнаҥ ала алты муҥ салковойго јетире административный штраф салылар. Алтай Республиканыҥ јеринде мал-ашты кабырарыныҥ ээжи-аайын бусканы учун граждандарга бир муҥнаҥ ала ӱч муҥ салковойго јетире, јамылу улуска эки муҥнаҥ ала тӧрт муҥ салковойго јетире, юридический лицолорго беш муҥнаҥ алты муҥ салковойго јетире административный штраф салылар.

Јыл туркунына андый јаҥбузушты такып эткен граждандарга ӱч муҥнаҥ ала беш муҥ салковойго јетире, јамылу улуска тӧрт муҥнаҥ ала јети муҥ салковойго јетире, юридический лицолорго јетидеҥ он бир муҥ салковойго јетире административный штраф салылар. Мындый кубулталарды парламенттиҥ аграрный политика аайынча комитеди јасакберим, тап-эриктерди корыыры ла јербойында башкарынары аайынча комитетле кожо белетеп јӧптӧгӧн.

Парламентарий АР-дыҥ Эл Курултайы 2022 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 28-чи кӱнинде Госдумага јасактыҥ ӱлекерин аткарганын эзеткен. Ондо кырлу бир кезик тергеелерде мал-ажын јаҥжыкканы аайынча одорлодып турган мал-аш ӧскӱреечилердеҥ кыска ӧйгӧ одор јерлерди тузаланганы учун јал албас деген шӱӱлте эдилген.
Кырлу аймактардыҥ мал-аш ӧскӱреечилери иштеп, јадып турган айалгаларыла Россияныҥ орто полосазында јадып тургандарга тӱҥейлештирилген. Мындый айалгаларда кажы ла катап олорго мал-ажын одорлодып турган јерлери узак ӧйгӧ керек болот. Кырлу аймактарда јай ӧйинде мал-ашты кары кайылган јайлуларга апарадылар. Кыш ӧйинде кырлардыҥ эдегине ле ӧзӧктӧргӧ тӱжедилер. Мынайып, кажы ла одор јылында бир айдаҥ ала тӧрт айга јетире тузаланылат.

– Бу ок ӧйдӧ агаш фондтыҥ јерлериниҥ арендазы мал-аш ӧскӱреечилердеҥ акча-манатту чыгымдар некейт. Не дезе, јерлердиҥ озолондыра межеваниези кыйалтазы јоктоҥ эттиретен ле баалу иш болуп јат. Јасактыҥ ӱлекериле, кырлу бир кезек тергеелерде јаҥжыкканыла мал-ажын одорлодып турган мал-аш ӧскӱреечилерге одорлорды кыска ӧйгӧ акча тӧлӧбӧзинеҥ тузаланарын јарадар шӱӱлте эдилет – деп, Рустам Байдалаков темдектеген.

– Андый одорлордо мал-ажыныҥ туратан ӧйи тӧрт айды ашпай тургандар бу аргала тузаланар аргалу. Јасактыҥ бу ӱлекери Госдумада јӧмӧлтӧ алганы сӱӱндирет. Госдуманыҥ вице-спикери Шолбан Кара-оол мал-ашты одорлодоры – ол кӧчкӱн јӱрӱмниҥ јаҥжыгуларыла чактар ӧткӱре келген аҥылу культура болгонын, је саду экономиканыҥ айалгаларында оны јылыйткадый чочыду барын темдектеген. Оныҥ айтканыла, мал-ашты одорлодорына керектӱ аҥылу јерлер чыгарган кийнинеҥ, ол ло заповедниктер чилеп, андый јерлерде кабырар мал-аш ӧскӱреринеҥ ӧскӧ кандый да иш ӧткӱрерге јарабас деп јасакла быжулаган соҥында, ол чактар ӧткӱре келген аҥылу культураны јылыйтар чочыду болбос эди.

2022 јылдыҥ учында тергеебистиҥ эл-јоны Алтай Республикада аҥдаарына деп јерлер чыгарары јасакка келижип турган ба, ол аайынча шиҥжӱ ӧткӱрзин, андый јерлердӧӧн текши эл-јон кирер аргалу болзын деп баштангандар. Ол баштану Эл Курултайдыҥ јаҥар айда ӧткӧн 32-чи сессиязында јарлалган. Аркалар јасакка келишпес эттире чеденделип турганы, шлагбаумдар тургузылып, јербойыныҥ улузына аҥдаар ла јиилек-неме јуунадар јараду берилбей турганы аймактардагы улусты санааркадат. Кӧп саба улустыҥ мал-ажы тайгада одорлойт, атту, јойу, кӧлӱктӱ баратан јолдор таҥынаҥ аҥдаар јерлерле ӧдӧт. Андый јерлерле јербойыныҥ улузын ӧткӱрбейдилер.
Тергеениҥ башчызы О. Л. Хорохордин сессияда «эл-јон удура болзо, аҥдаар јерлер бербезис» деп бӱдӱмјилеген эди. Рустам Байдалаков: «Эл-јонныҥ баштанулары угулган ла сурак чечилер деп иженедим» — деген.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина