Јӱрӱми самболо колбулу

03.02.2023

Роман ЧИЧИНОВТЫҤ ады-јолы тергеебисте элбеде јарлу. Анчада ла спортчылар ортодо оны јакшы билгилеер. Самболо АР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Р. Р. Чичиновко чаган айдыҥ 23-чи кӱнинде юбилейлик 60 јажы толгон. Айдарда, бӱгӱнги бичимелис бу јарлу ла јайалталу тазыктыраачы керегинде.

Кӱзен сӧӧктӱ Роман Романович Шабалин аймактыҥ Мукур-Чаргы јуртында чыккан. Ол тушта энези Валентина Михайловна Чичинова анда ӱредӱчи болуп иштеген. Кийнинеҥ энези тӧрӧл Беш-Ӧзӧк јуртындӧӧн кӧчӱп, андагы школдо, оноҥ бир кезек ӧйгӧ одоштой јаткан Шыргайты јурттыҥ школында иштеген. 1976 јылда ойто Беш-Ӧзӧккӧ келген. Роман 8-чи классты Беш-Ӧзӧктӧ ӱренип божодоло, 9-10 класстарда Барагашта интернатта јадып ӱренген. Самболо баштапкы катап Шыргайтыда ӱренип турала танышкан. Ӱредӱчи болуп иштеген Борис Николаевич Чаптынов бир кӱн ӱренчиктерге самбоныҥ приемдорын кӧргӱскен болтыр. Оогош уулчакка ол сӱрекей јараган. Кийнинеҥ физкультураныҥ ӱредӱчизи Павел Иванович Яковлев тазыктырып баштаган. Барагашта самбоныҥ секциязы јок болгон учун анда тазыктырынарга келишпеген. Билезинде аказы Сергейле кожо чыдаган. Сергей Романович тӧрӧл јуртында механизатор болуп иштеген. Ол јиит ле тужында јада калган.

1980 јылда Роман Романович Горно-Алтайскта пединститутка филология факультеттиҥ алтай бӧлӱгине ӱредӱге кирген. Анда ӱренип турала, спорттыҥ бу бӱдӱмиле тыҥыда тазыктырынып баштаган. Ол ӧйдиҥ јарлу самбисттериниҥ бирӱзи Степан Эдуардович Аларушкин нӧкӧри, «кожо барып тазыктырынак» деп, секцияга экелген болтыр. Олорды пединститутта самболо Владимир Федорович Воинов тазыктырган. Спорттыҥ бу бӱдӱмиле тазыктырулар «Динамодо» база ӧдӧтӧн. Оны агалу-карындашту Валерий ле Александр Чернышовтор ӧткӱрген.

1983 јылда Мӧҥӱнчи Яковлевич Яйтаков ло Артем Владимирович Майчиков Омскто физкультурный институтты ӱренип божодоло, Туулу Алтайга иштеп келгендер. База бир јылдаҥ Роман Романовичтиҥ јуук нӧкӧри Сергей Юракаевич Аткунов бу ок институттыҥ кийнинеҥ иштеп келген. Јиит специалисттердиҥ келгениле, тергеебисте самбо ӧзӱм алынып баштаган деп айдар керек. «Сергей Юракаевич биске јаантайын јӧмӧжӧтӧн. Ол Ткацкий фабрикада методист болуп иштеп турарда, оныҥ ишјалын, авансын алатан кӱндери стенеде бичилип калатан. Бис, нӧкӧрлӧри, Сергей Юракаевичтиҥ ишјалын кетежип базатаныс» — деп, Роман Романович ол ӧйлӧрди эске алды. Ол пединститутта Степан Аларушкин, Алтайбек Угрюмов, Валерий Шоҥкоров, Владимир Модоров деген јарлу кӱрешчилерле кожо тазыктырынган.

1985 јылда ӱредӱзин једимдӱ божоткон јиит черӱге барган. Черӱчил молјузын Балтийский флотто бӱдӱрген. Јанып келеле, 1989 јылда Маймадагы профсоюзтыҥ ДЮСШ-зына ишке кирген. «Ол тушта Мӧҥӱнчи Яковлевич анда иштеген ле мени ары ишке кийдирген. Анайып, «Спартак» стадиондо иштеп баштаганыс. М. Я. Яйтаков, А. В. Майчиков, В. Н. Нонов баштай бир школдо иштегенис» — деп, Роман Романович айдат.

1990 јылдардыҥ бажында ол профсоюзный школдо иштеген. Школдыҥ директоры Екатерина Николаевна Неверовала кожо Ткацкий фабрикадаҥ арендага кыптар алып, тазыктырулар ӧткӱрип баштагандар. Эмди анда С. Ю. Аткуновтыҥ адыла адалган «Алып» деп спортивный зал иштейт.

«Сергей Юракаевич Аткуновло, Владимир Николаевич Модоровло, Эзен Сергеевич Семендеевле кожо иштеп баштаганыс. Бир канча ӧйдӧҥ тазыктырып турган уулдарыс бийик једимдерге једип баштаган. Эҥ јаан једимге Виталий Уин јеткен. Ол 2011 јылда спортивный самболо телекейдиҥ чемпионы болуп чыккан. Кийнинеҥ Берден Еликов Европада ӱчинчи јер алган, Ай-Мерген Аткуновтыҥ јеҥӱлерлӱ јолы ачылган. Ол Россияныҥ маргаандарыныҥ тӧрт катап јеҥӱчили болуп чыккан, баштапкы Европей олимпий ойындардаҥ јеҥӱлӱ јанган, Европаныҥ чемпионадында экинчи болгон, Казань калада ӧткӧн Универсиаданыҥ јеҥӱчили болуп чыккан, Телекейлик кубоктыҥ маргааныныҥ ойноп алган. Ӧскӧ дӧ уулдардыҥ бийик једимдери башталган. Ол бир группада тазыктырынган уулдар болгон, бастыразы ла спорттыҥ устары» — деп, Роман Романович айтты.

Бӱгӱнги кӱнде ол А. А. Конуновло, Э. С. Семендеевле, Б. Д. Еликовло, А. В. Чадинле, С. Э. Кеденовло кожо иштейт. 2003 јылдаҥ ала олимпий резервтиҥ спортшколыныҥ тазыктыраачызы болуп јат. Бу спортшколды эмди Айабас Мӧҥӱнчинович Яйтаков башкарат.

Роман Романович черӱдеҥ келеле, 1989 јылда Ираида Болчогуловна Чуруковала айыл-јурт тӧзӧгӧн. Эш-нӧкӧри балдардыҥ тижин эмдеер врач. 1990 јылда ак-јарыкка Амаду уулы чыккан. 1992 јылда Торколой деп кысту боло бергендер. Балдары чыдаган, эмди бойлоры билелерлӱ. Тургуза ӧйдӧ Роман Романович ӱч барканыҥ кару таадазы.
Роман Романовичле танышканымнаҥ бери кӧп јылдар ӧдӧ берген. Ачык-јарык кылык-јаҥду бу кижи бойы керегинде кӧп айдарга сӱӱбес. Ол тазыктыраачыныҥ ижин бӱдӱрип, кӧп тоолу спортчылар белетеген. Јииттерди спортты сӱӱрине, тургускан амадуларына јединерине таскаткан ла эмди де таскадат. Роман Романовичти јӱрӱми самболо колбулу улустыҥ бирӱзи деп айдарга јараар.

Самболо Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачызы В. Н. Модоров: «1980 јылда Горно-Алтайскта пединститутка ӱредӱге киргем. Ол ло ӧйдӧ Роман Романович база ӱренип келген. Экӱ ол тушта танышканыс. Роман филолгия факультеттиҥ алтай бӧлӱгинде ӱренерде, мен тӱӱки факультетте ӱренгем. Су-алтай тилдӱ, недеҥ де јалтанбас уул. Канча јылга улай бир кыпта јатканыс. Ол мени самболо тазыктырынак деп кӧкӱделе апарган эди.

Эмди, канча ӧй ӧткӧн соҥында, Роман Романович јарлу тазыктыраачы болуп калды. Бойым бир кезек ӧйгӧ кӱрешти токтоткон болгом, јурт јердӧӧн иштеп барала. Ойто калага иштеп келеримде, Роман Романович мени ишке кычырган. Бу кижи јӱрӱмдик јолымда јакшы керектер эткен деп айдарым. Ол тазыктырып турган ӱренчиктерине сӱреен болужар. Виталий Уинди тазыктырып баштаган кижи ол. Роман Романович ӱренчиктериле тӱрген текши тил табып ийет, ӱренчиктери тазыктыраачызын сӱреен тоойт. Балдарла кокырлаар, ойноор, олорго јӧмӧжӧр тазыктыраачы.

Нӧкӧрлӧжип келгенистеҥ бери канча јылдар ӧтти. Нӧкӧримди толо јажыла уткуп, менде андый нӧкӧр бар деп сӱӱнип, оморкоп јӱредим».

Филология билимдердиҥ кандидады, фольклор шиҥдеечи В. П. Ойношев: «Мен Роман Романовичле бир ӧйдӧ пединститутта алтай бӧлӱкте ӱренгем. Јаҥыс кыпта јадып, јӱрӱмниҥ эҥ јаркынду студент ӧйин ӧткӱрген улус болорыс. Ол бойы сӱрекей шыраҥкай, јалкурбас кижи. Таҥ ла турала јӱгӱретен, бис уйуктап јатсас. Оноҥ бир де тазыктыру божотпойтон. Јаантайын ла спортло тудуш болгон. Футбол ойнойтон. Бистиҥ кыпта Николай Чинатов, Николай Шоршланов, Степан Аларушкин ле спортло јилбиркеп, тазыктырынып турган оноҥ до ӧскӧ улус болгон.

Роман Романович тӧгӱндеш деген јаман кылыкты сӱӱбес кижи, кӧстиҥ кӧскӧ лӧ айдып ийер. База бир кылык-јаҥы — сӱреен кокырчы кижи. Кокырлап, сайгыштап айдып ийер. Бис јаҥыс јурттыҥ улузы болорыс. Јиит тужыс кожо ло ӧткӧн. Бастыра јӱрӱмиске нӧкӧрлӧжип, бой-бойысты кӧрӱжип, угужып јӱредис. Роман Романовичтиҥ энези Валентина Михайловна ӱредӱчи кижи, јурттыҥ сӱреен кӧп улузын ӱреткен. Роман Романович бойы да энезиниҥ јолыла барган деп айдарга јараар. Ол балдар таскадат. Тӧрӧл јуртында јаан тоомјыда. Јурттыҥ уулдарыла куучындажала, маргаандар ӧткӱрип ийет.
Мен нӧкӧримди уткуп, эмди де бийик ажулар ашсын, эмди де кӧп једимдерге јетсин, тазыктырган ӱренчиктери једимдериле сӱӱндирзин деп кӱӱнзейдим!»

* * *
Кочкор айдыҥ 4-чи кӱнинде Горно-Алтайскта самболо Р. Р. Чичиновтыҥ адыла адалган республикан маргаан ӧдӧр. Ол 14-16 јашту уулдардаҥ турган командалар ортодо јети бескеде «стенка на стенку» деген аайыла ӧдӧр. Алтайский крайдаҥ спортчылар келер, айса болзо, Монгол јеринеҥ база болор.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина