Алтайдын Чолмоны

Тепшиге салатан, теејилеп кӱндӱлейтен ажыс

17.02.2023

Алтай јылтоолошло Койон јыл кирип, јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ келген јаҥжыгуларын улалтып, албаты Чагаа-Байрамын, јаҥы јылды элкем-телкем темдектейт. Кычыраачылардыҥ сураганыла тургун элдиҥ бойыныҥ аш-курсагын белетеер аайыла, јӧп-сӱмезиле таныштырадыс.

Јарма
Арутап арчыган арбаны казанга куурып, сокыга согуп, элгеп, баспакка базар. Элгекте артканынаҥ јарма эдер.
Кайнап турган эттӱ-сӧӧктӱ мӱнге јарманы, кургаткан аарчыны салып, јаан эмес отко кайнадар.
Јарма бышкан, койыган кийнинеҥ тусты салар. Койу јарманы изӱ бойынча ичсе, ток то, онойдо ок су-кадыкка да тузалу деп, алтай улус озодоҥ бери јакшы билер.

Јӧргӧм
Белен јӧргӧмди тусту сууга 2-3 сааттыҥ туркунына кайнадар. Бышкан кийнинде оок эдип кезип, ӱстине керткен согононы эмезе калбаны саларга јараар.
Јӧргӧмди отко до тиштеп быжырарга јараар. Чий јӧргӧмди тишке ороп, изӱ чоктыҥ ӱстине айландыра тудуп быжырарга јараар.

Ылгый сарју, аарчылу сарју
Албаты озодоҥ бери сарјузын малдыҥ агаш айылда артпакта ыштап кургаткан куугына уратан.
Бӱгӱнги де кӱнде јаан улус бу јакшынак јаҥжыгузын улалтып, ылгый сарјузыла, аарчылу сарјузыла Чагаа-Байрамда айылга келген тӧрӧӧн-тӧркиндерин, айылдаштарын кӱндӱлеп јат. Кургаткан аарчыга баспакка баскан эмезе толгогон кургак јодроны кожуп јат.
Аарчы-курут јогынаҥ кандый Чагаа-Байрам болотон эди.

Эттӱ мӱн
Сойгон малдыҥ ӱйе-сӧӧгин ӱйелеринеҥ айрып, казанга салала, ӱстине соок сууны уруп, кайнадар. Казанды улай ла булгап, мӱнниҥ кӧбӱгин алып, этти-јууны 35-40 мин. туркунына кайнадар. Тусты эт бышкан кийнинеҥ салар.
Бышкан этти казаннаҥ чыгарып, эмеш соодып, ооктоп, тепшиге салар. Тепшидеги эттиҥ ӱстине керткен јажыл согононы, маҥырды саларга јараар. Белен мӱнди айактарга уруп, маҥырды, ускумды, јажыл согононы кожорго јараар.

Кан
Чагаа-Байрам ӧйинде кӱскиде согумга соккон койдыҥ канын сооктоҥ экелип эргизеле, кайнадып јат.
Койдыҥ 1 литр канына 150-200 г сӱт, 100-150 г чий јуу, 50 г согоно эмезе ускум, оогош калбакка толо эмес тус керек.
Ичегени јунала, аҥтара тудар. Канды суйуда тудуп, терстеринеҥ арчып ийер. Шӱӱргӱшле шӱӱп, сӱтти эмезе сууны кожор. Тусты, согононы ӧйлӱ-кемјилӱ эдип салар. Кой арык болзо, канга ӧзӧк јуузынаҥ кертип кожор.
Белен канды булгап, ичегеге урала, эки учын буулаар эмезе агаш тишле туттурар. Кайнап турган сууга араайынаҥ салып, кайнадар. Кан када бербезин деп, чичке агаш тишле сайып кӧрӧр. Сайган јеринеҥ кан чыкпаза – кан белен. Тепшиге салып, кезер.
Ајару: Канды алтай улус онойдо ок кыймага, мӧӧнгӧ, јумурга уруп јат.

Карта
Согумдаган малдыҥ ичегезин арчып, јунуп, ичегениҥ јуулу тыш јанын ич јаны јаар аҥтара тудар. Аҥтарган соҥында база катап јунуп, узуны 25-30 см эдип кезер. Ичине этти, тараанды, ристи, јарманы сугала, ичегелердиҥ учтарын учукла туй буулаар.
Белетеген ичегени 2 сааттыҥ туркунына тусту сууга бышканча кайнадар. Кӱскиде белетеп салган картала, Чагаа-Байрам ӧйинде келген айылчыларды кӱндӱлезе, сӱрекей тамзык курсак болор.

Теертпек, боорсок, калтыр

Кулурга 2 стакан ачыткан сӱтке 1 јымыртканы, 1 јаан калбак кайылткан сарјуны, 2 оогош калбак тусты, 1 оогош калбак сахарды, 1 оогош калбак соданы кожор.Кулурды тудуп, 15-20 минуттыҥ туркунына ӱстин бӱркеп, салып койор. Оноҥ 200-300 гр бӧлӱп, теертпектерди белетеер.1. Теертпекти оттыҥ изӱ кӱлине эмезе духовкага быжырар.2. Казанды эмезе сковороданы изидип, ӱсти астаҥ уруп, теертпекти каарар.3. Белен тестени (20-30 гр) оогоштой кезип, изиткен казанга ӱсти арбынду урала, боорсокты быжырар.Боорсокты ачыткан да, онойдо ок ачытпаган да тестедеҥ тударга јараар.Ајару: Боорсоктыҥ тестезин тудар тужында сахарды кожуп ийерге јараар. Боорсок тату болор. Эмезе бышкан боорсокты табакка салза, ӱстине сахарды сееп ийер, мӧтти де урарга јараар..

Талкан
Казанга куурган чаракты сокыга согуп, томон-саазынаҥ эскинге эзип арутайла, баспакка базар. Талканды элгеер бе айса онойдо ло артыргызар ба, ээзи бойы билер. Талканныҥ ымтак эмезе јармалу болотоны база ла кижиниҥ бойында. Элгеген кийнинде, элгекте артканынаҥ јарма азарга јараар.
Шаајыҥ эмезе агаш айактыҥ тӱбине аарчылу сарјуны эмезе каймакты, ылгый сарјуныҥ бойын «тӧжӧктӧп», ӱстине талканды салып, койу сӱтле каткан чайды ичсе, оноҥ ток аш јок.
Талканды чегенге, сӱтке, каймакка булгаарга јараар. Чарактыҥ бойын да сӱтке булгап берзе, болчомдор јакшызынып јигилейт.

Малдыҥ јалы
Согумга сойгон малдыҥ јалын баш арканыҥ эдиле кожо мойынныҥ сӧӧктӧринеҥ шылый кезип, ӱч-тӧрт ӱлӱге
бӧлӱп ийер.
Јалды тусту сууга бышканча кайнадар. Оттоҥ чыгарып, соодор. Оныҥ кийнинеҥ ооктоор. Малдыҥ јалын изӱге де, онойдо ок соокко до јиир.

Чокчок
200 г казыны, 50 г чаракты агаш сокыга согор. Кӱреҥ-сары ӧҥдӱ кошмокты јӱзӱн-башка аҥга-кушка тӱҥей эдип тудала, табакка алдынаҥ башка салар, чайла да кожо тамзыктанарга јараар.
Чокчокты башка-башка эп-аргала белетеерге јараар: кузуктыҥ 300 г сайы, 550-600 г чарак керек болор. Сайды изӱ казанга куурып ийзе, кабагазы јарылып, арчыырга јеҥил болор. Эмилди ле чаракты сокыга согор. Јарык кӱреҥсимек ӧҥдӱ кошмокко мӧтти кожор. Балдарга табылбас тамзык.

Кӧчӧ
Кӧчӧ эттӱ мӱнди кайнатканына тӱҥейлеш. Казанда эттӱ-јуу кайнап чыкса, ажындыра арутап, јунуп салган кӧчӧни салып, койу, мӱнчӱ эдип кайнадар. Кӧчӧгӧ тусты кӱӱнине келиштире салар.
Кӧчӧниҥ эди-јуузын ооктоп кертип кайнатканда, эдин ле кӧчӧзин айакка кожо урар.
Кезикте кӧчӧниҥ амтамын јарандырарга, кургаткан аарчыны эмезе чийнениҥ койу, ымтак эдип базып салган тазылын кожуп јат.

Чучук
Чучукты малдыҥ, уйдыҥ јоон ичегелеринеҥ белетеп јат. Кӱскиде, соок тӱшкен кийнинде, согумды соксо белетеер. Чагаа-Байрамда бала-барканы, тӧрӧӧн-тӧркиндерди соныркада кӱндӱлеер.
Јылкыныҥ, аҥныҥ ла оноҥ до ӧскӧ тындулардыҥ эдин агаш тоскуурга оок эдип чечкелеер. Буурды, ӧкпӧни, јӱректи база чечкелеп, этке кожуп, тусты салып булгаар. Ажындыра белетеген ичегелерге кошмокты салып, эки учын агаш тишле эмезе учукла буулап, кайнадар.
Чучукты семис, јуулу эттеҥ согоно, уксум кожуп белетеерге јараар. Чучукты изӱ бойына да, онойдо ок соокко до јизе, амтанду ла ток.