Алтайдын Чолмоны

Эки колы быйанду эмчи

07.03.2023

«Эне» деген эрке сӧстиҥ учуры јаан да, байлу да. Эне — кижиге тын берген, эркеледип азыраган кижи. Кин эне — кинин кескен, јӱрӱмин аргадаган энезине тӱҥейлеш кижи болор. Абаа эне — учурыла база да јаан оҥдомол, тооп јӱретен кижи дегени. Ол, јартап айтканда, јаан јеҥези, адазыныҥ аказыныҥ эш-барааны. Азыйда тӧрӧӧн-туугандар чук, бирлик јуртап, балдарын ӧмӧ-јӧмӧ азыражатан. Абаа эне эш-нӧкӧриниҥ карындаштарыныҥ балдарын (јеендерин) бойыныҥ ла балдары ок чылап азыражар, бутка-колго тургузыжар. Тургуза ӧйдӧ бу оҥдомол јӱк ле телеҥит эл-јондо ундылбай, јаҥдалып улалган. База бир эне — кайын эне. Кыс бала кижиге барып, айыл-јуртту болгондо, кайын эне ого экинчи энезиндий. Айлы-јуртын аайлап-баштап апарарын, аш-курсак белетеп, бала-барказын таскадарын — ончо ло кайын эне кижи ӱредип, јӧмӧжӧт.

Ӧрӧги айдылган оҥдомолдор јажына ла эмчи болуп иштеп, кӧп тоолу балдардыҥ кинин кескен, канча-канча кижиниҥ јӱрӱмин аргадаган Раиса Ивановна Белеева-Тӱргенекке јакшы келижет. Раиса Ивановнаныҥ барган јурты Белеевтер кезеги. Геннадий Дмитриевичле кожо айыл-јурт тӧзӧп, ӱч бала азырап чыдаткандар. Угы-тӧзин јети барказы улалтат.
Јилбилӱ салымду эмчи керегинде оныҥ кызы, эмчи-отоларинголог А. Г. Нонова мынайда куучындады: «Энем Улу јуу ӧйиниҥ балазы. Ол 1946 јылда Чамал аймактагы (азыйда Шабалин аймак) Эјеган јуртта чыккан. Билезинде беш баланаҥ ӱчинчизи болгон. Энези Мария Семеновна ол ӧйлӧрдӧ аҥылу бийик ӱредӱ алган ӱредӱчи. Ленинградтагы Тӱндӱк албатылардыҥ институдын ӱренип божоткон.

Бала тужында энем Куйус јурттыҥ школында, оноҥ каладагы национальный школдо ӱренген. Улус эмдеер амадула школдыҥ кийнинде Барнаулдагы медициналык институтка ӱренерге кирген. Кожо ӱренген нӧкӧрлӧри тергеебисте ады јарлу эмчилер: хирург С. П. Кончубаев, педиатр Н. Е. Сабаева, медициналык билимдердиҥ кандидады В. В. Нестерова. Энем студент ӧйлӧринде јурт ээлем институтта ӱренип турган јиит уулга туштаган. Ол ӱчинчи курска келерде, адам Геннадий Дмитриевич институтты ӱренип божодып јаткан. Онойып, энемге ыраак Улаган аймак јаар келин болуп барарга келишкен.

Адам ол ӧйлӧрдӧ аймакта баштапкы ла мал-аш эмдеер эмчи болгон. Кажы ла аҥылу ӱредӱлӱ јиит специалист јаандардыҥ ајарузында. Турлулардагы совхоз-колхозтыҥ малын кичеери каруулу иш. Удабастаҥ ла энем оогош балалу болгон, эјем Алена чыккан. Је оны эл-јон эмчи деп билип, јаантайын болуш сурап баштанатан. Айдарда, јиит келинге эмчиниҥ практикалык ижин эрчимдӱ баштаарга келишкен. Энеме институтта ӱредӱзин улалтар салым келишпеген. Балдары оогош, јол ыраак. Келер јылга, эзенде јылга деп, айдыныш улалып удаган.

Је келинниҥ кӱр-кӧксинде эмчи болор амадузы јаантайын амыр бербейтен. Бир канча ӧйдӧҥ Раиса Ивановна Горно-Алтайсктагы медициналык училищени «экстерн» ӱренип чыккан. Практикалык ченемели бай, јӱк ле диплом јок болгон.

60-70 јылдарда Улаганда участковый эмчилик болгон. Аймактыҥ эмчилиги Акташ јуртта. Айдарда, энем фельдшер-акушер болуп, улуска баштапкы медициналык болуш јетиретен. Ол ӧйдӧ Улаганда телефон јок, болуш сураган улус айттыртар. 80 јылдарда телефонды медишчи деп эҥ ле озо биске тургускан. Телефон шыҥыраза ла энем сумказын јӱктенген, тӱн бол, тӱш бол барар. Караҥуй тӱндерде бисти ойгозор. Је кӧп лӧ учуралда Алеша акам кожо барып туратан. Адам јаантайын турлулар сайын јорукта. Ол ӧйлӧрдӧ кӧлӱктер бар эмес, улус энемди мотоциклдӱ келип алар, је андый учуралдар сӱрекей ас болотон».

Раиса Ивановна эл-јонго болужын 1970 јылдардаҥ ала 2004 јылга јетире иштеп јетирген. Јолы кату Јазулу јуртка эмчи болуп иштеп тура, уур-кӱчтердиҥ јӱгин база чиректеген ле. Тыҥ оору кижини Улаган апарарга кӱч ле болгон. Кӧлӱк ажуны чыгып болбос. Ол кижини јӱктенип, ажуныҥ бажына чыгарар керек. Оноҥ ары чеберлеп, аймактыҥ тӧс јуртына јетирер. Колдоҥ колго эмчиге табыштырып, учуралдыҥ аайын јартаары кайда.

Јӱрӱмниҥ јолында кандый ла учуралдар болуп турбай. Ася Геннадьевнаныҥ куучындаганыла, бир мындый учурал болгон. Јазулу јурттыҥ јанындагы заставада Санкт-Петербургтаҥ командировкага келген улус оорыган. Ичеге-бууры јуурылып, бир-эки ле кӱнге арыктап, арга-кӱчин јылыйтып салган. Тӱрген эмчини алдыртып экелер болзо, эмчи кижиде эмдеер эм-тус јок. Раиса Ивановна аргазын таап, ӧлӧҥ-чӧп билериле кайнадып, канча кӱнге тартышкан. Улустыҥ су-кадыгы оҥдолып, тыны аргадалган. Ол учурал ундылган, ӧйлӧр бойыныҥ керек-јарактарыла улалган. Је бир катап Санкт-Петербургтаҥ Р. И. Белеева-Тӱргенектиҥ адына почта ажыра посылка келген. Оп-соп кайкаган барып алар болзо — эмдер. Кандый быйанду улус учураганын кайкап, айдып та болбозыҥ. Оорудаҥ јазылган улус Санкт-Петербургка јанып барала, ыраак јурттыҥ эмчизине эл-јонды эмдезин деп эм-том ийгени кандый јаан ајару, болуш… Андый учуралдар эмчиниҥ салымында база кӧп лӧ болгон.

Эки колы быйанду эмчи «Россияныҥ нерелӱ доноры» деген бийик кайрал алган. Эмчи кижи кижиниҥ јӱрӱмин аргадаганда, бойыныҥ каныла јаантайын ӱлежерге келижетен. Анчада ла бала табар эпшилерге, тыҥ шыркалаткан кижиге тӱрген кан уратаны — учуктаҥ тудунган јӱрӱмдий. Бу учуралдарда Раиса Ивановна бир де сананбай, бойыныҥ каныла ӱлежетен. Оныҥ каны баштапкы группа отрицательный болгон. Бу группа кандый ла группалу канга јараар. Айдарда, эмчи јаҥыс ла болужын јетирген эмес, каныла ӱлежип, каныла бир болуп бириккен кижи.

Бӱткӱл аймактыҥ албатызы Раиса Ивановнага быйанду артадылар. Оныҥ кинин кескен балдары јажына ла кин энезин экинчи энезиндий эзедип јӱредилер. Ӱӱрези ӱлгер чӱмдеечи, јаҥарчы Н. О. Енчинова мындый јолдыктар ажыра баштанган эди:

…Ол јакшынак врач болор эди,
Је салым андый келишкен—
Ак-јарыкка чыккан балдарды
Алаканына салып, киндерин кескен.

Ай аразында, таҥ каразында,
Айттырткан болушка
Каруулу баратан…
Ыраак Јазулу јуртта иштеп,
Турлулар карлу јолдорында азатан…

Ӱлгерлик јолдыктарды кычырып, Раиса Ивановнаныҥ база бир јайалтазы керегинде айтпаска болбос. Јуртта кандый бир байрамдык ойын-концерт ӧткӧндӧ, ол јаантайын ӱлгерлер кычыратан. Артист эмчиниҥ узун јолдыктарды бир тынышла, ӧкпӧӧриштӱ ӱниле чыгара айтканын бис, 60-70 јылдардыҥ балдары, сӱрекей тыҥ кайкаарыс. Оогош балдарга — бу кижи андый узун ӱлгерлерди канайып ӱренетен не — деген сурак амыр бербейтен. Бир ӱлгер болзо кайдат, ӱч-тӧрт ӱлгердеҥ. Эмчиниҥ сӱӱген поэди С. Есенин болгон деп, јаҥы ла билдим. Байла, ӱлгерлерде айдылган јараш, телкем ле кеен јӱрӱмдик учуралдар база да канат болуп, јакшыга јӱткӱӱрге ийде берген.

Энезиниҥ амадузын јӱрӱмде кызы Ася Геннадьевна Нонова бӱдӱрген. Ол ченемели бай, билгири бийик эмчи-отоларинголог. Оогош балдарла иштеерин сӱӱйт. Болуш сураган кижиге акту јӱрегинеҥ болужарга чырмайат. Айдарда, кижиниҥ јӱрӱмде бӱтпеген санаазын, кӱӱнин балдары, баркалары улалтканда, ол кижиниҥ ады-јолы эл-јон ортодо бир де ундылбас. Эмчи, килемјиктиҥ кижизи болуп јӱрген Раиса Ивановна Белеева-Тӱргенек албаты ортодо нерелӱ эмчи болуп јажына артар.

Хамида Толтокова