Алтайдын Чолмоны

«Барар, болужар кӱӱним бар болгонын оҥдоп тургам…»

24.03.2023

Тергеебистиҥ эл-јоны аҥылу јуучыл операцияда (АЈО) туружып турган јуучыл јерлештериске бастырајандай болуш јетирерге кичеенет. Кӧп катап килемјилик коштор аткарылган ла мынаҥ да ары аткарылар, республиканыҥ јаандары, таҥынаҥ аргачылар да ары барып келет. Јуукта АЈО-догы јерлештериске эпши кижи Евгения МЕНДЕШЕВА барып јӱрген.

Евгения Александровна бойы Шабалин аймакта культураныҥ тӧс јериниҥ художественный башкараачызы. Ол Чаргыда албаты јайаандыгыныҥ туразында иштейт. Иштеп турган коллегаларыла кожо аҥылу јуучыл операцияда јерлештерине болуш јетирер амадула килемјилик ойын-концерттер, спорт маргаандар ӧткӱргендер. Олордыҥ мындый иш ӧткӱрип турганын Владимир Свиридов уккан болтыр. Владимир бойы Чечен јеринде ӧткӧн јуу-согуштыҥ ветераны. АЈО-до јерлештериске килемјилик кош апарар иштиҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи. Бойы ары ӱч катап барып јӱрген кижи.

— Ол мениҥ килемјилик иш ӧткӱрип турганымды угуп, «кожо баралы» деген. Мен јӧпсингем. Анайып, кочкор айдыҥ 24-чи кӱнинде Горно-Алтайсктаҥ Москвадӧӧн самолетту учканыс. Москвадаҥ поездтӱ «Каменская» деген станцияга јеткенис. Ростов-на-Донуга јетпей андый станция бар эмтир. Оноҥ ары таксиге отурып барганыс.

Владимир Свиридов озолондыра куучындажып салган учун бисти керектӱ јерде јуучылдар сакып алгандар. Республикадаҥ ары тӧрт кижи барганыс: бис экӱ, Оҥдой аймактыҥ депутады Руслан Шнитов ло Горно-Алтайсктаҥ аргачы Константин Попов. Бис мынаҥ кош апарганыс — тӱнде кӧрӧр приборлор, тепловизорлор ло оноҥ до ӧскӧзи. Озо баштап Луганскка јеткенис. Анда ӱч туштажу ӧткӱрип, посылкалардыҥ кезигин табыштырганыс. Бу баштапкы кӱн болгон. Оныҥ кийнинеҥ тӧрт кӱнниҥ туркунына башка-башка јерлерде болгоныс.

Шабалин аймактаҥ барган јерлештериме јолуккам. Олорло туштажарга барарыста, эҥир кире берген. Анда караҥуйда отторын кӱйдӱрип алган кӧлӱктӱ маҥтадарга јарабас эмтир. Андый кӧлӱк ӧштӱге јакшынак таҥма боло берет. «Слерде тӱнде отторы кӱйӱп турган кӧлӱктӱ кайра барар аргагар бар. Је андый кӧлӱкке мина учуп келердеҥ маат јок. Мында конор аргагар бар, је база мина учуп келердеҥ айабас. Оныҥ учун бойыгар талдагар» — деп, уулдар айткан. Бис экинчизин талдап алганыс. Јуучылдарыс туралар сайын он эки кижидеҥ јаткылайт. Андый группалардыҥ бирӱзинде конгоныс. Мылтык-јепселдиҥ адыжы, јарылыштар бастыра јакшы угулып турган. Не дезе, бистиҥ барган јер јуу-согуш болуп турган јерлердеҥ ыраак эмес, тыҥ ла дезе, эки, кезиктей беш километр ыраакта турган. Оныҥ да учун баштапкы кӱн чала јалтанчылу болгон, оноҥ ӱренижип, токунай бергем. Јерлештерисле бир канча сааттыҥ туркунына куучындашканыс. Арып-чылаганымнаҥ улам ба, эҥиргери эди-каным изип баштаган. Анда балкаш деген неме сӱреен, базар арга јок. Уулдар эмдер берген. Анайып, эртен тура айалгам оҥдолгон. Кӧлӱк табып, ойто Луганскка јеткенис» — деп, Евгения куучындады.

Бу тӧрт кижи Луганскта арендага квартира алып јаткан. Евгенияныҥ айтканыла, бу калада јӱрӱм кайнап јат. Тӱндер сайын кайда ла оттор кӱйет. Лугансктаҥ бир канча километр ыраакта дезе јуу-согуш ӧдӧт. Ол: «Передовойго јетире кезикте ӱч, кезикте тӧрт сааттыҥ туркунына једетенис» — деди.

«Јуучыл јерлештеристиҥ кӱӱн-санаалары керегинде айдар болзо, олор бисти кӧрӧлӧ, тыҥ сӱӱнген. Кӧп куучындашканыс. Бастыразы ла «ижисти јеҥӱге јетирерис» дежет. Кемизинде де бир де алаҥзу јок» — деп, Евгения куучынын улалтты.

35-чи батальондо болуп, оныҥ «Струна» деп позывнойлу командирин кӧргӧндӧр. Ол шыркаладып, колын кестирткен де болзо, ӧштӱни оодо согуп, јеҥӱге једерге јуучылдарына кайра келген. Кажы ла эртен тура зарядка эдип, уулдарга тем кӧргӱзет.

Бу јол-јорукка барган тӧрт јерлежис јуу-согуш ӧдӱп турган јердеҥ ыраак јокто јаткандарга база јолуккан эмтир. Бир турага барып, анда јадып турган улусла куучындашкан болзо, тоолу кӱндер кайра олордыҥ айлыныҥ јанына мина келип јарылган болтыр. Ол тушта бастыра кӧзнӧктӧрдиҥ шилдери оодылган. Карын, кемизи де шырка албаган. Андый да болзо, олор туразынаҥ барбайт. «Нениҥ учун барбайдыгар?» деген суракка «кенек балдарыс бар, турабыс, ээлемис карам» дешкен. Јерлештерис Северодонецк калада база болгон эмтир. Бу калада бӱдӱн арткан бир де тура јок. Анда улустыҥ айтканыла, Северодонецк алдында эҥ јараш калалардыҥ бирӱзи болгон. Эмди дезе кӧрӧр аайы јок. Је андый да болзо, ол туралардыҥ кезик квартираларында пенсионер улус эмдиге јатканча.

— Јерлеш јуучылдарыстыҥ бирӱзи бронежиледин уштыйла, меге кийдирип берген. Уур бронежилет, кармандарында бастыра ла керектӱ немелер, ол тоодо гранаталар болгон. Оны кийнинеҥ јанып келеримде, фотојуруктарымды кӧргӧн улус айдып турбай.

Јол-јорукка баратан акчаны табар ишти Владимир Свиридов тӧзӧгӧн. Аймактыҥ администрациязы тепловизор, тӱнде кӧрӧр приборлор, блок питания, жгуттар, фонариктер алган. Олорды ла килемјилик керек-јарактардаҥ јуулган акчага јолой база керектӱ немелер алып јетиргенис. Уулдарга колбуга чыгып, не керек болгонын укканыс. Анайып, јолой генераторлор, газту баллондор, футболкалар, носоктор, курлар ла оноҥ до ӧскӧзин алганыс.

Ары барарыста, јуучылдарыс мени кожоҥдоп берзин деп сураган. Олорго алтайлап, орустап кожоҥдогом. Бастыразы ла телефондорына согуп алган. Эмди меге кайра аткаргылайт, «ойто качан келерер?», «сакыйдыс» деп бичигилейт. Такып барарга келижер бе, билбей турум. Кӱӱн бар, је ары барарга акча јуур керек. Чындап, кӱӱк айдыҥ 13-чи кӱнинде Горно-Алтайскта П. В. Кучияктыҥ адыла адалган театрда килемјилик ойын-концерт ӧткӱрерис. Анда Шабалин аймактыҥ артисттери, анайда ок Кара Майманов ло Болот Байрышев туружар. Эм тургуза ого белетенедис — деп, Евгения айтты.

Ол јол-јорукка кожо барган Руслан Шнитов керегинде мынайда айткан: «Бу кижи ары депутат болуп эмес, бойыныҥ кӱӱн-табыла барган. Јерлештерине јолугар ба, мынаҥ апарган адылу посылкаларды олорго табыштырып болор бо деп санааркаганы кӧрӱнип турган. Русланныҥ посылка апарган јерлештери сыраҥай ла јуу-согуш ӧдӱп турган јерге јуук болгон учун ары мени ле Константинди божотпогондор. Ары Руслан ла Владимир барган. Анайып, ол јерлештерине посылкаларды јетирип берген.

«Айылда улус эпши кижини бу јол-јорукка канай божоткон?» деп сурагыма: «Јуук улузым санааркаган, је јӧмӧгӧн. Олор мен нени-нени бек сананып алзам, кыйалтазы јоктоҥ бӱдӱрерим деген кылык-јаҥымды билгилеер. Оныҥ да учун аҥылу јуучыл операция ӧдӱп турган јердӧӧн барып јадым дееримде, токтотпогондор» деген каруу алдым.
Бастыра јол-јорукка тогус кӱн барган. Ады-јолдоры ӧрӧ адалган тӧрт кижи тулаан айдыҥ 5-чи кӱнинде Горно-Алтайскка једип келген.

— Мен бу јол-јорукка барып јадарымда, јаан јӧмӧлтӧни аймактыҥ администрациязыныҥ јааны Лариса Викторовна Андреевна јетирген. Владимир Свиридов «кожо барарыҥ ба?» деп сураарда, мен аймактыҥ јааныла јӧптӧжип, болуш сурагам. Барар, болужар кӱӱним бар болгон. Не дезе, мен килемјилик аайынча кидим иштейдим. Аймактыҥ јааныла узак ла куучындашканыс. «Андый јӧпкӧ сен бойыҥ келер учурлу» — деп, ол айткан. Мен јол-јорукка атанарымда, ол кажы ла кӱн колбуга чыгып, кандый јӱргенисти сурайтан. Эки кӱн колбу јок болорыс-та, тыҥ санааркаган. Горно-Алтайскка учуп келеристе, аэропортто уткуган. Байа тӧрт кижидеҥ јаҥыс ла мени уткугандар. Бир сананзаҥ, тегин ле керек, је андый учурлу-баалу.

Евгения Александровна бу јол-јорукка барып јадарда, олорды тӧс каланыҥ аэропортында уткуп алган Алтай Республиканыҥ Москвада чыгартулу кижизиниҥ баштапкы ордынчызы Ольга Николаевна Штанаковага быйанын айтты. Ол бӱткӱл кӱн туркунына тӧрт волонтерло кожо болуп, бастырајандай болушкан. АР-дыҥ Москвадагы элчилиги АЈО-до турушкан јерлештеристи јӧмӧӧр ишти јакшы апарып јат. Орооныстыҥ тӧс калазында јуучыл госпитальдарда эмденип турган јерлештериске јаантайын барып келедилер.
Евгения анайда ок бу јол-јорукты тӧзӧгӧн лӧ олорды баштап апарган Владимир Свиридовко, кожо барган Руслан Шнитовко ло Константин Поповко быйанду сӧстӧрин айтты.
Бис дезе Евгения Александровнага быйанысты айдадыс. Килемјилик иш ӧткӱрип, недеҥ де јалтанбай, бу јол-јорукка барып, јуучыл јерлештеристи јӧмӧгӧни учун.

Чындап, Евгения ӱч баланыҥ энези, ӱч бийик ӱредӱлӱ. Эш-нӧкӧри Аткырла кожо ойын-концерттерде, той-јыргалдарда кожоҥдоп турганын Шабалин аймактыҥ улузы билер. Оныҥ су-алтай тилле кожоҥдоп билерин аҥылап темдектеер керек.

Кырчын ЯШЕВ