Алтайдын Чолмоны

Сертификатту гид-экскурсовод болорго

07.04.2023

Кӱнниҥ чогы јылыдып, сакыганду јас келди. Марал чечек јайылып, амыраачы улустыҥ тоозы там ла кӧптӧйт. Туризмле иштеп турган аргачылар јаҥы сезон ачыларын энчикпей сакыйдылар. Ол тоодо гид-экскурсоводтор, инструктор-экскурсоводтор. Бӱгӱнги бистиҥ айылчыбыс — тергеебистеги Экскурсоводтордыҥ ассоциациязыныҥ башкараачызы Ирина САВЧЕНКО.

— Эҥ ле озо јартап айдарга турганым — экскурсовод ол кандый профессия болгоны. Бу ууламјыда мен узак јылдардыҥ туркунына иштейдим. Экскурсовод — ол аҥылу профессия, ол сениҥ ич-кӧгӱстик байлыгыҥ, амадаган амадуҥ. Мында кӧпти билип, јаантайын бедиренер, ӱренер керек.

Калганчы ӧйлӧрдӧ ороон ичиндеги туризм орныгат. Ол аайынча кӧп тоолу федерал ӱлекерлер иштейт. Телекейлик айалга, пандемия бойыныҥ бир канча ээжилерин кийдирген деп айдарга јараар. Кӧп тоолу эл-јон бойыныҥ айлында, ороонында, амыраарга кӱӱнзейт. Бистиҥ орооныс сӱрекей элбек ле байлык. Кажы ла тергеезинде бойыныҥ тӱӱкизи, солун јерлери. Ороонысты эбирерге кижиниҥ бир јӱрӱми, байла, јетпес болор.

Кичӱ тӧрӧлис керегинде айдар болзо, бистиҥ республикабыстыҥ ады алдындагы ӧйлӧрдӧҥ ала јарлу. Беш јыл кайра ӧткӱрилген шиҥжӱни алып кӧрзӧбис, Туулу Алтай эҥ ле јарлу деген он тергеениҥ тоозына кирип туратан. Тургуза ӧйдӧ Алтайыстыҥ ады-јары оноҥ тыҥ бийиктеген. Айдарда, биске келип турган туристтердиҥ тоозы кажы ла јыл кӧптӧйт. Олор ар-бӱткенниҥ јаражын кайкажып, мында јаткан албатылардыҥ чӱм-јаҥдарыла јилбиркеп танышкылайт. Туристтерди азыраарга, кондырарга, кӧлӱктерле тартып јерлер кӧргӱзерге, јилбиркедерге кӧп тоолу ишчилер керек. Амырап келген улус ончо јанынаҥ јеткилделер учурлу.

— Туристтер неле јилбиркейдилер?

— Калганчы јылдарда јӱк ле ар-бӱткенниҥ јаражын кӧрӧргӧ эмес, кӧпти билерге, эдимдерди колло јазап, аш-курсак белетеп јип кӧрӧргӧ амадагылайт. Темдектезе, тӱктеҥ эдимдер јазаары, баспакла талкан базып ӱренери, талканнаҥ чокчок белетеери. Бойыныҥ колыла эткени, ӱренгени недеҥ де баалу, солун ла јилбилӱ. Јаҥыс ла экскурсовод кижиниҥ куучындаганына јилбӱ астаган. Айдарда, јербойыныҥ байлыгын, аҥылузын, эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин тереҥжиде кӧргӱзерге чырмайар керек.

Туристтерди тергеебистиҥ ар-бӱткениниҥ јаражы јилбиркедип турганда, эл-јонды ишле јеткилдеер сурак база тура берет. Бу ууламјыла иштеп тургандар, байла, бир де сананбаган болор, экскурсовод — ол профессия деп. Туристтерле кожо јӱрери — олордыҥ су-кадыгы учун каруулу болоры. Кандый да кичинек экскурсияга улусты алып јада, олордыҥ су-кадыгы, јӱрӱми сениҥ колыҥда деп, сен јарт оҥдойдыҥ. Экскурсовод јаантайын ӱренер учурлу. Кандый бир учуралда медишчилер келердеҥ озо сен нени эдер учурлу? Ол эмезе, сакыбаган јанынаҥ сурак берилгенде, ол суракка карууны канайда јандырары ла оноҥ до ӧскӧзи.

— Экскурсовод ло гид-экскурсоводтыҥ нези башка?

— Аҥылу ӱредӱлӱ экскурсоводтор музейлерде иштегилейт. Олор бир эмезе бир канча јерлерде экскурсияларды тургузылган тема аайынча ӧткӱредилер. Гид дегени — туристтерди јолго алып јӱрери. Олорды кондырары, ашкарары, кӧлӱкле тартары јанынаҥ сурактарла иштеери. Темдектелген јол-јорукта кубулталар кийдирилгенде, бу айалгага гид база белен болор учурлу.

Бистиҥ тергеени алып кӧргӧндӧ, гид-экскурсоводтор улусла канча кӱндерге кожо јӱрет. Олордыҥ тургузылган јол-јоругы бӱткӱлинче республиканы эбирип келет. Бу ок ӧйдӧ сууны кемелӱ кечери, атту јӱрери, јойу базары, палаткаларда коноры база кийдирилер аргалу.

— Инструктор-экскурсовод дегени база башка ба?

— Ол ӱредери, таскадары деп оҥдомол, темдектезе, кемеле јӱзерине, атту јӱрерине. Бӱгӱнги кӱнде јииттер ортодо «лайфхак» деген сӧс элбеде јарлу. Ол кажы ла тура берген айалгада тузаланатан кичинек эп-сӱмелер, аргалар дегени. Айалгалар башка-башка болот. Мында кажы ла гид-экскурсовод бойыныҥ эп-сӱмелерин тузаланат.

Азыйгы ӧйлӧрдӧ тергеебисте туризм канча кӱндерге улалган јойу базыттаҥ, ол эмезе атту јӱреринеҥ туратан. Палаткаларда коноры, аш-курсакты отко бойлоры кайнадары јилбилӱ ӧдӧтӧн. Ӧй солынып, бойыныҥ некелтелерин кийдирген. Тургуза ӧйдӧ туристтерге конор тура, изӱ, соок суу, јунунар душ, мылча, јеҥилденер јылу јер, тышкары электроот, амыраар аҥылу јер, шашлык быжырар јер — ончозы керек. Кӧлӱкле јӱргенде, олордыҥ маҥтадыжы јымжак, ичинде јайым болор учурлу.

— Гид-экскурсовод болорго кандый ченелтелер ӧдӧр керек?

— Куучынныҥ башталганында мен экскурсовод ол аҥылу профессия деп темдектегем. Мында сен јаантайын ӱренедиҥ, керек дезе кожо јӱрген туристтердеҥ. Ончо бар-јок билериҥле ӱлежедиҥ. Кожо јӱрген улуска јилбилӱ куучындаарга, кӧргӱзерге эҥ ле озо бойыҥ кӧпти билер учурлу. Јилбиркектердиҥ сурактарына солун каруулар берерге чырмайар керек. Келер јылда туристтер катап слерге келзин, јол-јорук оноҥ јилбилӱ болзын деп ажындыра белетенер керек. Кӧп кычырарын ундыбагар.

Экскурсовод болорго кӱӱнзегендер бийик, орто ӱредӱ алып јат. Бистиҥ тергееде квалификацияны бийиктедер эп-арга бар. 72 сааттыҥ туркунына ӱредӱ ӧткӱрилип, ченелтелер табыштырылып, сертификат берилет. Бу ӱредӱ гуманитар ууламјыла ӱренгендерге јакшы келижет. Ол ло тӱӱкилик, географиялык, биологиялык, филологиялык факультеттер божоткондорго.

Јаан изӱ айдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала туристтерди алып јӱрер гид-экскурсоводтор аҥылу ӱредӱ ӧткӧнин керелеген чаазын-документтӱ болор учурлу. Јаҥы чыгарылган јасак аайынча, чаган айдаҥ ала бу специалисттер ӱредӱ ӧдӧр јаҥду. Келип јаткан јас-јай ӧйинде андый сертификат јок гидтерге ајару эдилер. Олор ӧдӱп јаткан јылдыҥ јаҥар айына јетире кыйалтазы јогынаҥ сертификатту болор учурлу. Бу суракла јилбиркеп тургандар АР-дыҥ туризм аайынча министерствозыныҥ сайтына кирип, угузу-чаазынла кожо кандый документтер керек болгоныла таныжар аргалу.

Анайда ок ол ло сайтта бойыгар керегинде јетирӱни артырып, келер ченелтелер качан ӧткӱрилерин билип аларыгар. Ченелтелер эки бӧлӱктеҥ турат — теориялык ла практикалык бӱдӱмдердеҥ. Теорияга сурак—каруу кирип турган болзо, практикалык иш 14 јакарунаҥ турат. Бого тергее ичинде экскурсиялар ӧткӱрериниҥ маршруттары кирет. Ченелтелерди јеҥӱлӱ ӧткӧндӧргӧ реестрге кийдирилген номерлӱ бедж табыштырылат. Ол беш јылга берилет. Инструктор-экскурсоводтор керегинде айдар болзо, келер ӧйдӧ олор база аттестация ӧдӧр. Тургуза ӧйдӧ ченелтелердиҥ ээжилери шӱӱжилет.

Кӧп улустыҥ шӱӱлтезиле болзо, бу аттестация јербойыныҥ, «тууразынаҥ» деген улусты јайладып турганы. Мен бу шӱӱлтеле јӧп эмезим. Экскурсоводтыҥ ченелтезин ӧдӱп тура, кижиниҥ билгири бийиктейт. Туристтерге чыҥдыйы бийик, тереҥ учурлу јетирӱлер јетирер керек. Кажы ла гид-экскурсоводтыҥ алдында келер јылда олор оноҥ тыҥ јилбиркеп келзин деген амаду тургузылар учурлу. Республикабыстыҥ тӱӱкизиле, јаҥжыгуларыла таныштырып тура, чындык јетирӱлерге тайанары учурлу. Коштойында јаткан Алтай крайдаҥ келип турган экскурсоводтордыҥ куучынын угуп, кандый бир келишпестер болзо, јымжада тӱзедип турар керек. Нениҥ учун дезе олор јетирӱлерди интернеттеҥ, бичиктердеҥ алгылайт.

Јербойында јаткан ла иштеп турган гид-экскурсоводтор кӧпти билер. Олор бу ла јерде чыккан ла ӧскӧн. Айдарда, олордыҥ јетирӱлери де јилбилӱ. Чӱм-јаҥдарла јакшы таныш, кӧпти кӧргӱзип таныштырар аргалу. Тууразынаҥ келген улуска јербойыныҥ экскурсоводторыла јӱрерге јилбилӱ де, јакшы да. Онызын ундыбас керек. Је сертификатту болзогор, слердиҥ туристтеригер оноҥ кӧп болор. Ченелтелер табыштырарынаҥ коркыыр-ӱркӱӱр неме јок. Ол тузалу да, керектӱ де.

— Слер бойыгар бу ууламјыга канайда келгенигер?

— Мен бойым Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ преподаватели болуп узак јылдарга иштейдим. Бир ӧйдӧ экскурсиялар ӧткӱрериле јилбиркеп, оныҥ толкузына алдырткам. Бир сананзам, бу иш јогынаҥ мениҥ јӱрӱмим кунукчылду болор. Бу ууламјыла иштеерге сӱӱйдим. Кажы ла јыл билгиримди бийиктедер арга бедирейдим. Санкт-Петербургта курстарга јӱредим. Кӧп кычырадым, јоруктайдым, ченемел аладым. Алтай ичиле кӧп јерлерде болуп јадым, эмди де кӧрӧтӧн јерлерим бар.

Мениҥ профессиям — географ. Туризмде бойымныҥ профессиям сӱрекей јаан тузазын јетирет. Тергеебистиҥ турган јерин, кӱн-айдыҥ солынып турганын, јердиҥ кыртыжын куучындагамда, кӧп сурактар болот. Кӧп тоолу экскурсияларды вертолетло учушта ӧткӱредим. Темир куштаҥ јердиҥ ӱстин кӧрзӧҥ, саҥ башка. Мында кандый јер кайда болгонын јарт аайлаар керек. Суулардыҥ, кӧлдӧрдиҥ аттарын беш сабардый билери учурлу. Јай туркунына вертолетту 30-таҥ ажыра экскурсия ӧткӱредим. Бу бойыныҥ учурыла база саҥ башка экскурсия.

Тергеебистиҥ тӧс калазыла экскурсиялар ӧткӱрерин сӱӱйдим. Мында кӧргӱзетен, таныштыратан јерлер база кӧп. Ишмекчи-ӧмӧликтер экскурсия сурайдылар. Калада да јадып, иштеп јӱрген болзо, је экскурсияга чыкканда, кижиниҥ јилбӱзи саҥ башка боло берет.

— Јилбилӱ ле солун куучыныгар учун быйан. Ижигер једимдӱ болзын.

Хамида ТАДИНА
Фотојурукта: Ирина Савченко