Эҥ ле балазак мал

11.04.2023

Алтай Республикада тӧӧ деген малды Кош-Агаш аймакта бир канча биле ӧскӱрет. Ол билелердиҥ бирӱзи Кӧк Ыйыкту Кӧкӧрӱ јуртта Марат ла Эркелей Курдяповторло таныжып, чай-чуй ортодо куучын-эрмек ӧткӱргенис.

Марат Анчинович ле Эркелей Николаевна одус јыл кожо јуртап, беш кыс ла бир уулчак азырайт. Ӱч кызы айылду-јуртту, эки баркалу. Ырысту билениҥ база бир јаан ижи бар: олор 1993 јылдаҥ ала бӱгӱнге јетире тӧӧлӧр азырайт.

Эки ӧркӧштӱ тӧӧ-бактриан бойлорыныҥ алдында кӱдӱнип јӱрер мал. Ээлери беш кӱннеҥ айса неделеде бир катап олорды јууп, чоттоп, эмдеп, ойто јайымга божодып ийет. Тӧӧлӧрдиҥ ӱӱрин бир бука-бура башкарат.

Башка-башка јаштуда олордыҥ ады да аҥыланат. Тӧӧниҥ бир јашка јетпеген балазы — ботон. Бир јаштузы — тайлак, 2-3 јаштузы — кунан тӧӧ, 3-4 јашту тижи тӧӧ — каймал, баштапкы катап тӧрӧгӧн тӧӧ — инген, јоон тижи тӧӧ, ӱӱрге кирбеген айса акталап салган иркек тӧӧ — атан, јоон иркек тӧӧ — бура. Кунан тӧӧ јаанап, јоон тӧӧгӧ кӧчсӧ, боос болор.

Аймактыҥ чӧлдӧринде ӧзӱп турган тегенекле, карганала, јерлик согоноло кандык айдаҥ ала јаан изӱ айга јетире азыранат.

Кочкор айда ӱӱрдиҥ јаан буразы кадырынар (ӱӱрге кирер). Бу ӧйдӧ тӧӧлӧргӧ јууктаарга јарабас, казырланган иркек тӧӧ кижини сӱрӱп, ӧлтӱре тепсеп те, былчып та ийер. Мындый учурал Кош-Агаш аймактыҥ кижизи Салентай Аспембетовло 30 јыл кайра болгон, ол казыр тӧӧнӧҥ јӱрӱмин аргадаган.

Тӧӧниҥ тижизи 12 айдыҥ туркунына боос јӱрет, ӱч јылдыҥ туркунына бир ле катап тӧрӧйт. Јаҥы чыккан бото чамчыл бӱдӱштӱ, колы-будына туруп болбос, энезиниҥ эмчегине јетпей, јыгылып јадар. «Тӧӧниҥ балазына кижиниҥ кӧзи тийзе, ӧлӱп те калат» — деп, Эркелей Николаевна куучындайт. Оныҥ учун јаҥы чыккан ботонды улус јарашсынып, кайкап кӧстӧбӧзин деп, 40 кӱннеҥ ажыра кемге де кӧргӱспей турган эмтир. Энези бир јылдыҥ туркунына балазын эмизип, бир јылдыҥ бажынаҥ ӱӱрге кирип, ӱчинчи јылында катап тӧрӧӧр. Эне тӧӧ балдарын јаанаганча кӧрӱп, аргадап јӱрет. Иркек тӧӧлӧр бука ӧйине јетсе, эҥ јаан бура олорды ӱӱрдеҥ сӱрӱп ийет.

Тӧӧ чӧл јерде јӱреле тӧрӧзӧ, јооноп калган энези балазын тургузып, эмизип алат. Кандый бир айалганаҥ ботоны ӧлӱп калза, эне тӧӧ сезип турар, је оныҥ кыймыктанганын чӧкӧгӧнчӧ сакыыр. Балазыныҥ ӧлӱп калган јерине энези катап ла келеле ыйлап, кӧзиниҥ суузын тӧгӱп, ачу кыйгырат. Учы-учында чӧкӧйлӧ, ӱӱрине кожулат. Мынаҥ эне тӧӧ эҥ ле балазак мал болгоны кӧрӱнет.

Јастыҥ јылу кӱндеринде тӧӧниҥ тӱги кӧдӱрилип келзе, ээзи байагы тӱкти колло јулат. Тӱгин кӧптӧдӧ чоголо, јабынты кӧктӧп, кептер, јеҥјоктор, носоктор ӧрӧдилер. Је кӧчӧлӱ келинге мындый кийимди кийерге јарабас дежет. Јаҥыс ла балазы удаан чыкпай турган ӱй кижиге тӧӧни јаттыргызала алтадар, оорузы тӱрген болор деп.

Тӧӧниҥ сӱди — эм. Сӱдин ачытса, кумыс-шубат болор. Оныҥ амтаны айрак ла кумыстыҥ ортозы. Кижиниҥ сӧӧк-тайагына сӱреен тузалу.

Кӱскиде тӧӧни согумга сойодылар. Оныҥ айланчыгын, кыймазын, эдин јиирге јараар. Ӧркӧштӧриниҥ јуузы ӧкпӧниҥ оорузын, јаш балдардыҥ јӧдӱлин эмдеп салат.

Айару ЧЕКОНОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина