Алтайдын Чолмоны

Кӧӧрвӧш алтайыныҥ ӧзӱмине бӱдет

21.04.2023

Бӱгӱн Јербойында бойы башкарынарыныҥ кӱни. Ого учурлай газедистиҥ бу номеринде јурт јеезелердиҥ ле тӧс калабыстыҥ јаандарыла ӧткӧн солун эрмек-куучындарды јарлайдыс. Оксана Михайловна Вибе Турачак аймакта Курмач-Байголдо јурт јеезениҥ јааны болуп бежинчи јыл иштеп јат. Угы чалканду. Ӱредӱзи аайынча культишчи кижи. Кӧп јылдарга чыгара јербойыныҥ клубында иштеген, эмди дезе јурт јеезеде. Ол бу ла јуртта чыккан-ӧскӧн. Оныҥ учун улустыҥ јадын-јӱрӱмин, ижи-тожын, санаа-кӱӱнин ле курч сурактарын јакшы билер.

Оксана Михайловнаныҥ башкарып турган јеезезине эки јурт кирип јат — Курмач-Байгол ло Суранаш. Бу эки јурт Турачактаҥ 102 километр ыраагында туруп јат.

Баштапкызында ӱч јӱске шыдар, экинчизинде јӱк ле алтан тогус кижи јуртайт. Ӧрӧкӧлӧриниҥ тоозы — бежен беш ле он тогус. Тӧс јолдоҥ анча-мынча ыраагында турган Курмач-Байголго, Бийкага ла Суранашка једерге кӱч. Јолы коомой. Анчада ла јас-кӱсте, јут-јулакай ӧйдӧ. Бис Оксана Михайловнада шак ла Юрий Алексеевич Гагаринниҥ ак-айаска шуҥуп учкан тӱӱкилик учурлу кӱнинде болгоныс. Ол кӱн теҥериниҥ тӱби ойылган чылап, таҥ эртен турадаҥ ала кӧбӱ кар јааган. Кижилик космосты бактырган ороондо шалтыраган мындый јолду ло электрооды јокко јуук јурт эмдиге јетире бар болгонына кайкап ла кородоп, Курмач-Байголго тал-тӱштиҥ кийнинде јеттис.

Јурт јеезениҥ јааны ол кӱн корреспонденттерди јаскы калбаныҥ теертпегиле кӱндӱлеп, јадын-јӱрӱм, иш-тош ло тӧрӧл јурты керегинде ӧкпӧӧрип куучындаган эди. Курмач деген сӧс орус тилдеҥ чалкандуга кӧӧрвӧш деп кӧчӱрилип турган болтыр. Кӧӧрвӧш — ол јалтырууш јинјилер. Јурттыҥ ортозыла Курмач-Байгол деп суу агып јат. Ол Пай-Кӧл деп кӧлдӧҥ бӱдӱптир. Јурт туку 1824 јылда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ мында Турачактагы совхозтыҥ уй саар фермазы турган. Ферма јаантайын озочылдардыҥ тоозында болгон. Коштой Бийкада дезе кӱчтӱ агашпромхоз иштеген. Јербойыныҥ улузы суула агаш агыскандар. Тӧс јурт Курмач-Байгол эмди кунурап барардыҥ јанында. Суранаш ла Бийка керегинде айдыш та јок. Электрооттыҥ эмиктерлӱ тӧрт «бутту» јоон столмолоры јӱк ле тӧс јолды јакалай турган јурттарды јеткилдеп јат.

Курмач-Байголдыҥ тураларына от-јарыткышты дезе дизель берет. Ол тӱни-тӱжи иштейт. Моторист оны эртен тура ӱч сааттаҥ ала тӧрт саатка јетире соляркала, сӱркӱшле «азырап», моторды јӱк ле ол тушта тоолу ӧйгӧ токтодот. Оксана Михайловнаныҥ айтканыла, кӱчтӱ дизельдер арткан ӧйдӧ ӱзӱги јогынаҥ иштеп јат. Тӱниле кӱч ле кӱч. Тӱжиле кӱч ле кӱч. Ого сӱрекей кӧп солярка барат. Кӱзӱреген табыжы айландыра арка-тууга јаҥыланат. Курмач-Байголдыҥ јыштарында эмди аҥ-куш та артпаган.

Олор дизельдиҥ тал-табыжына, сӱркӱш-солярканыҥ јыдына чыдашпай, туку качан кача бергендер.

Је јурттыҥ улузы — чалкандулар, алтайлар, немецтер, украиндер аргазын табып, ажы-тузыла, калба-кузугыла, балык-јиилегиле аргаданып, јаткылап ла јат, јакшыга бӱткӱлеп ле јат. Курмач-Байголдо тогус класска јетире школ бар. Туразы јап-јаҥы. Оныҥ сол «канадынаҥ» јурт администрацияга кып берилген. Мында ла јурттыҥ библиотеказы иштеп јат. Бежен бала ӱренер школдо бӱгӱнги кӱнде одус тӧрт ӱренчик ӱренет. Јурт јеезениҥ јааны таскадаачылар ла ӱредӱчилер јеткил, јаҥыс ла англичан тилдиҥ ӱредӱчизи керек болуп јат деп куучындады.

Јуртта бӱгӱнги кӱнде ӱч фермер-крестьян ээлем иштеп јат. Николай Абрамович Вибе уй-мал тудат. Николай Семенович Кандараковтыҥ билези таҥынаҥ ээлемин 2019 јылда ачкан. Ол јурт ээлемниҥ министерствозыныҥ јарлаган грантында туружып, 870 муҥ салковой акча алган. Николай Семенович бу акчала ӧлӧҥнӧҥ тюк-рулондор белетеер эдим-јазал, трактордыҥ тырмуужын ла ӧлӧҥ чабар эдим садып алган. Тюктар эдер јазал эмди јакшы иштеп јат. Ол фермерлерге сӱрекей јаан тузазын јетирет.

Алдында мындый эдим-јазал бу јерде болбогон. Оксана Михайловна јаҥыс јерлерис тапчы, чабындарга једерге кӱч, олор туку кедери тайга-ташта, ла кобы-јикте деп куучындады. Семен Витальевич Ганенко дезе бойы пилорамалу. Агаш јарып, одын белетейт. Кӧп улус бойлорын ишле бойлоры јеткилдейт.

Јиит улус ӧскӧ јерлерге кӧчӱп, јурттаҥ баргылап турган учуралдар там ла кӧптӧп јат. Студент кыстар ӱредӱзин тӱгезип, калада артарга кӱӱнзейт. Кунураштыҥ, ээнзирештиҥ бир шылтагы, байла, шак мында. Айыл-јурт тӧзӧбӧгӧн эр улустыҥ тоозы јуртта база јеткилинче бар эмтир. Оксана Михайловна бу керегинде куучындап, каткырып ла кокурлап, «элкем-телкем Горно-Алтайск каладаҥ качарлары кызарган бойлу кыстарды ӧнӧтийин табып, биске ийигер» деп сурады. Омок-јардак кӱӱндӱ чалканду эјебистиҥ ӧкпӧӧриштӱ ле санааркашту бу куучынын лапту угуп, јӧпсиндис. Айдарда, каланыҥ ары кӧрзӧ ай, бери кӧрзӧ кӱн кеберлӱ јаражайларына баштанып, Курмач-Байгол-Кӧӧрвӧш алтайдыҥ сыгындый је ле деген кезерлери слерди јаантайын сакып јат деп айдып турубыс. Олор бойлуларды бут бажына алып јӱрер деп алаҥзыбай турубыс. Је јӱрӱмди јӱрери ол ойын-соот эмес. Салым саҥ башка, јӱрӱм јӱзӱн башка неме не ол.

Јурт јеезениҥ јааны канча јылга улай улусты колодолор алып, адарулар тутсын деп «сӧстӧп» јат. Оксана Михайловна Курмач-Байгол мӧт «иштеп» аларына сӱрекей јарамыкту јер деп айдат. Је кем де болбой јат. Тӧрӧлчи кӱӱндӱ бу кижи јуртка калаш быжырар пекарня база сӱрекей керектӱ деп куучындайт. Јуртта јербойыныҥ калбазын, чилгемин, балыгын, эм-томду ӧскӧ дӧ ӧлӧҥ-ӧзӱмин тузаланып, ток-тойу теертпектер быжырар кижи бар. Раиса Петровна Танжеракова керек дезе пекарняга керектӱ ончо эдим-јазалды садып алган. Је калаш быжырар јерге таҥынаҥ башка кирпич тура керек болуп јат. Некелтелер дезе јаан. Тура тударга акча керек. Бу сурак јылбай, анайып ла туруп калган. Је бу јӱрӱмде чымалыдый чыдырман болуп бӱткен тӧрӧлчи кӱӱндӱ Оксана Михайловна Вибе-Пустогачева Курмач-Байголдыҥ-Кӧӧрвӧштиҥ ырысту салымына бек бӱдӱп јат.

Арутай АДАРОВ