Алтайдын Чолмоны

Тилин билген кижи јаантайын тоомјыда

06.06.2023

Алтай тилдиҥ сурагы калганчы јылдарда курч сурактардыҥ бирӱзи болуп калды. Кӧрӱп ле ийзеес, балдарыс алтай тилиле куучындашпай барган. Су-алтай јурттарда су-алтай билениҥ балдары орустайт. Ада-энелер, карганактары балдарыла албаданып туруп орустажа берди. Каланыҥ сок јаҥыс алтай школында алтай балдардыҥ кӧби тӧрӧл тилин «начинающий» группада ӱренет. Качан бис јастыра бурып ийдис? Нениҥ учун мындый чочыдулу айалга тӧзӧлӧ берди? База бир канча јылдаҥ кӧндӱре ле манкурттар боло берерис деген чочыду да бар. Бу сурактарла коштой, школдордо алтай тилди ӱредериниҥ методиказын элбедип, тереҥжидип, олорды јаҥыртар, тӱзедер бе деген сурактар чыгып келди. Анайып, Эл Курултайында «Алтай Республикадагы ӱредӱлик организацияларда балдардыҥ алтай тилин билериниҥ кеми аайынча алтай тилди ӱредериниҥ методиказын тереҥжидери» деген темала кӱрее-куучын ӧтти.

Бу кӱрее-куучында бастыра ла аймактардаҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери, билимчилер, методисттер, алтай тилдиҥ бичиктерин тургузаачылар туруштылар.

Артур Кохоевтиҥ темдектегениле, бӱгӱнги кӱнде депутаттарга ада-энелердеҥ бу курч сурак аайынча баштанулар кӧп келет. Темдектезе, ада-энелер балдарга берилген айылдыҥ јакылталарын бӱдӱрери кӱчке келижет деп айдыжат, бичиктердеги јакылталарды ӱренеечилердеҥ болгой, ада-энелер оҥдобой калат. Нениҥ учун балдарла озодоҥ куучындашпас, сӧзлигин байыдып ӱретпес, јаҥыс оныҥ кийнинеҥ грамматический сурактарла иштеерин не кӧрбӧс деген сурак тургузылды. Тилин чек билбес балдарга бичиктердиҥ методиказын, байла, јаҥыдаҥ шиҥдеер керек.

Айжана Иркитова, ӱредӱчилердиҥ квалификациязын бийиктедер ле профессионал белетениш ӧдӧр институттыҥ проректоры, «Алтай тил Алтай Республиканыҥ государственный тили» деген программа аайынча бичиктердиҥ оҥдайы јанынаҥ куучын айтты. Оныҥ темдектегениле, ӱредӱлик материалдыҥ балдарга јетиргениниҥ чыҥдыйы кажы ла јыл шиҥделет. Осетия-Алания, Татарстан, Башкортостан ла оноҥ до ӧскӧ тергеелердиҥ ченемели кӧрӱлет. Алтай тилди тереҥжидерге јаҥыс ла методисттер, ӱредӱчилер, билимчилер иштеер эмес, ӧскӧ структуралардыҥ, ол тоодо јасактар тургузып турган, јаан јӧмӧлтӧзи керек болгонын айтты.

Депутат, Кӧзӱл јурттыҥ школыныҥ директоры Ай-Сулу Ябыева баштамы класстарда алтай тилди ӱредер методиканы јаҥыдаҥ тургузар, орто класстарда алтай тилди ӱредер частарды кӧптӧдӧр керек, уроктогы эмес ӧйди база тӧрӧл тилге кӧптӧдӧ учурлаар, балдардыҥ садында дезе алтай јаҥжыгуларга таскадар керек деп, шӱӱлтезин айтты.

Балдардыҥ садиктеринде болчомдорды алтай тилин јакшы билзин деп кандый иш ӧткӱрилип турганы керегинде Горно-Алтайсктагы 14-чи таҥмалу садтыҥ педагогы Надежда Ойноткинова куучындады. Бу сад – калада школдоҥ озо алтай тилди ӱредериниҥ тӧзӧгӧ площадказы. Мында эки алтай группа иштейт, алтай тилле ӱредӱ неделеде эки катап ӧдӧт. Алтай тилдиҥ кабинеди де бар.

Јуулгандар ӱредӱлик иштиҥ ветераны, методист Роза Сулинаныҥ айтканын колчабыжула уткуды. Ол балдарды тилге ӱреткенинде јаҥыс ла грамматикага, орфографияга ајару эдер эмес, алтай культураны, Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизин, јерлерин билерине ӱредер керек деди. Кӧп ӱредӱчилер Алтын-Кӧл кайдаҥ башталып турганын бойлоры да билбес, балдарды неге ӱредер деп ачуурканып айтты. «Тилин билбес бала тӱӱкизин, культуразын, албатызыныҥ јаҥжыгуларын билер болзо, оныҥ кӧксинеҥ алтай тили качан бирде кыйалтазы јогынаҥ чыгып келер. Алтай тил качан да ӧчпӧс» – деп бӱдӱмјилӱ айтты. Ӱредӱчиниҥ темдектегениле, бӱгӱн алтай тилди ӱредерине јаан иштер ӧткӱрилет, чындап, аҥылу кабинеттер тӧзӧлӧт, јараш бичиктер кепке базылат, методикалык иштер тургузылат, бичиктер јаҥыртылат. Је туза болзын деп база бир ууламјыга ајару эдер керек – ӱредӱчиге. Ӱредӱчи деген профессияныҥ тоомјызын кӧдӱрерге аҥылу сый-премия тӧзӧӧр керек.

Чындап, 7-чи таҥмалу школдо 4-чи класстыҥ ӱренчигиниҥ энези болгон адымда, јаскыда школдо бу сурак аайынча ада-энелердиҥ јуунында турушкан эдим. Кайкап укканым, кӧп ада-энелер балдары тилин билбес болгонында ӱредӱчилерди бурулаган. Балдарды тилге канай ӱредер керек деп, ченемелдӱ ӱредӱчилерди ӱредип те тургандары табылып турды. Ӱредӱчилер учун ачымчылу. Бу ла сурак аайынча кӱрее-куучында В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ ӱредӱчизи Ульяна Текенова бойыныҥ кӱӱн-санаазыла ӱлежип, јаҥыс ла ӧскӧ тергеелердиҥ ченемелин эмес, бисте бойыстыҥ атту-чуулу јарлу ӱредӱчи-методисттерис болгон ло бар, олордыҥ ижине тайанар керек деп шӱӱлтезин айтты.

Кӧп тоолу бичиктердиҥ тургузаачызы, методист Клавдия Пиянтинова тӱрк тилдерлӱ балдардыҥ национальный школдорында тузаланылып, јӱрӱмге элбеде кирип калган чыҥдый уч-турулталарлу эп-аргаларды шиҥдеер керек деп шӱӱлтезиле ӱлешти. Совет ӧйдӧ тузаланган эп-аргаларды алтай тилди ӱредерине кийдирер керек. Ол алтай тилдиҥ бичиктерин ширтеер башка јуун ӧткӱрер керек деди. Артур Кохоев бу шӱӱлтени јӧмӧп, тилин јакшы билбес балдарга учурлалган бичиктерди лаптап ширтезин деди.

Анайда ок јуунда 7-чи таҥмалу школдыҥ ӱредӱчизи Эльза Басаргина, Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернаттыҥ ӱредӱчизи Вера Кармакова ижиндеги ченемелдери керегинде айттылар. Вера Якшиновна Эл Курултайдыҥ депутаттарына алтай тилдиҥ кабинедин јазаарына ла јепселдеерге јӧмӧгӧни учун быйанын јетирди.

Алтай Республикада ӱредӱ ле билим аайынча министрдиҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Екатерина Чандыева бӱгӱнги кӱнде ӱредӱликте айалга керегинде тереҥжиде јартамал этти. Оныҥ ајарганыла, тӧс курч сурак – кадрлар јетпей турганы, тилин билбес балдарга бичиктер тургузар улус јокко јуук, РИПКРО-догы алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кафедразына сӱрекей кӧп молјулар салынган.

Эл Курултайда эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле јетирӱлер эдер текши эп-аргалардыҥ комитединиҥ председатели Наталья Екеева алтай тилди ӱредеринде јасактарла кандый јӧмӧлтӧ болуп турганы ла РИПКРО-ныҥ тӧзӧлгӧзинде ӱредӱликтиҥ национальный сурактарыныҥ тӧс јерин ол эмезе лабораториязын тӧзӧӧри керегинде куучындады.

Кӱрее-куучынныҥ учында Артур Павлович Ӱредӱчиниҥ ле таскадаачыныҥ јылына учурлай ӱредӱчи-таскадаачыларга 100 муҥ салковой кеминде эки сый-премия тӧзӧлгӧни керегинде јетирӱ этти. Кӧп улус ол керегинде укпаган болтыр. «Айса болзо, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилерине башка сый-премия тӧзӧӧрис. Келер јылда бу ла киреде база катап јуулыжып, бӱгӱнги кӱнниҥ сурактары канайда чечилген, кандый алтамдар эдилгенин кӧрӧктӧр» – деп, Артур Павлович адакыда айтты.

Эльза Тарыновна Басаргинаныҥ «бастыра неме биледеҥ камаанду» деп айтканыла јӧпсинер керек. Чын, биле, ада-энениҥ таскадузы – тӧзӧгӧ. Айылдыҥ ичинде алтай тил угулар керек. Айылда алтай бичиктер кычырылар учурлу. Айылда алтай газет база болор учурлу деп, бойымныҥ сӧзимди кожуп ийейин. Айса болзо, бала газетти кычырбас, керектебес, је оныҥ кӧзиниҥ алдында ол јаантайын ла кӧрӱнип турзын. Бир ле кӱн кайда да кем-кем Туулу Алтайда бойыныҥ алтай газеди бар ба деп сураза, ол «Бар! «Алтайдыҥ Чолмоны»! деп каруузын јандырганын бойы да билбей калар. Тилин, культуразын билген кижи качан да болзо тоомјыда деп, ол ло тушта сезер!

Светлана Триянова