Алтайдын Чолмоны

Јарлу јерлежистиҥ эземине учурлай

09.06.2023

Кичӱ изӱ айдыҥ 2-4-чи кӱндеринде Улаган јуртта Межелик ӧзӧктӧ Эл-Ойындардыҥ алтай кӱрешле абсолютка дейтен бӱдӱминде ӱч катап јеҥӱчили, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы, Россия Федерацияныҥ физический культуразыныҥ отличниги Владимир Челчушевтиҥ эземине учурлай культураныҥ ла спорттыҥ албатылык фестивалиниҥ спорт маргаандары эки кӱнге улалып, кӧрӧӧчилерге јаркынду ла јакшы кӱӱн-санаалар сыйлады.

Маргаандарда бастыра јаба 370 спортчы турушкан, олордыҥ ортозында Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ бир узы, Россияныҥ спортыныҥ телекейлик классту бир узы, Россияныҥ спортыныҥ 32 узы ла Алтай Республиканыҥ албатылык спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ спортыныҥ беш узы болды.

Маргаандар мындый бӱдӱмдерле ӧтти: алтай кӱреш (эки бескеде: 75 кг јетире, 75 кг ӧрӧ), хапсагай (јакут кӱреш), ат-јарыш, «Кӧк-Бӧрӱ» ойын, ок-јаала адары ла камчы.  
Сыйлардыҥ текши кеми 2,5 млн салковой болды. Бу акча-манат маргаандарды ӧткӱрерин јӧмӧшкӧн спонсорлордыҥ болужыла чогулган.

Маргаандардыҥ баштапкы кӱнинде спорт сӱӱчилер алтай кӱрештиҥ тартыжуларын кӧргӧндӧр. Алтай кӱрешле абсолютный первенствоны эки бескеле баштапкы катап ӧткӱргени солун болды. Мынайда бӧлӱгени алтай кӱрештиҥ ӧзӱмине јакшы камаанын јетирер деп иженер арга бар. Нениҥ учун дезе бескези јеҥил кӱрешчилерге јеҥӱлӱ јерлер алар аргалар болбогон. Јаҥыс ла јарлу кӱрешчибис Эжер Енчинов 2012 јылда болгон Эл-Ойында абсолютканы 65 кг бескелӱ јеҥип алган эди. Ол тушта финалда Эжердиҥ Владимир Борисовичле тушташканын канайып темдектебес. Оныҥ кийнинде јеҥил бескелӱ кӱрешчи алтай кӱрешле абсолюткада јеҥген учурал болбогон, рекорд бузулбаган.

Бу маргаандарда кебисте кӧп лӧ сабада сойоҥ кӱрешчилер бойыныҥ бийик узын, ченемелин ле кӱчин кӧргӱскен. Анайда ок јеҥӱчилдердиҥ тоозына бурят укту эки бӧкӧ база кирген. 75 кг јетире бескеде јеҥӱчил болуп Гармаев Сандан чыкты (Бурят Республикадаҥ), экинчи ле ӱчинчи јерлерди сойоҥ укту кӱрешчилер ӱлешти: Бады-Эртине Дангыт ла Бааза-Доржу Сандак. 75 кг ӧрӧ бескеде јеҥӱни Тыва Республикадаҥ Начын-Мерген Ооржак ала сокты. Ол финалда база Тыванаҥ келген кӱрешчи Кежик Шыырапты јеҥген. Јеҥӱчил 200 муҥ салковой акчала сыйлаткан. Ӱчинчи јерди бурят кӱрешчи Батор Цыренов алды. Ӱчинчи јер учун тартыжуда ол Алтай Республиканыҥ кӱрешчизи Анатолий Ядрушкинди јеҥген.

Алтай кӱрешле маргаанныҥ кийнинеҥ бир де алтай укту кӱрешчи јеҥӱлӱ јер албаганына кӧрӧӧчилердиҥ кородошконын угарга келишкен. Кӱреште јаргычылар болгон А. В. Майчиковтыҥ ла О. А. Шатинниҥ јартаганыла, «ӱч точкага» деген системала кӱрештиҥ бӱдӱмдеринде монгол, сойоҥ укту кӱрешчилерге телекей ичинде једери јок. Оныҥ шылтагы – ол ло Монголдо, Тыва ла Бурят республикаларда бойлорыныҥ кӱрежиниҥ школдоры ла академиялары иштейт, ого бу адалган ороонныҥ ла тергеелердиҥ башкарулары јаан ајару ла јӧмӧлтӧ эдип јат. Уулчактар оогоштоҥ ло ала бойыныҥ албатызыныҥ кӱрежиле таскадынып, јаштаҥ ала узын бийиктедип, јаан ченемел алат. Јакут албатыда хапсагай кӱрешле база окылу школ иштей берген эмтир. Бистиҥ республиканыҥ башкарузы, айса, бистиҥ албатылык спорттыҥ ӧзӱмине база ајару эдерине иженер керек. Улаган аймакта Мерген Тельденовко баштаткан албатылык спорттыҥ ла культураныҥ тӧс јери ачылганын база темдектебеске болбос. Кӱрешчилерис, анчада ла Улаган аймактыҥ, керегинде айдар болзо, олор телекей, ороон кеминде самболо, јуучыл самболо, грек-рим кӱрешле, ММА маргаандарда эрчимдӱ туружып, јеҥӱлӱ јерлер алгылайт. Бу ӧрӧги айдылган бӱдӱмдерле алтай уулдар сойоҥ, бурят, јакут кӱрешчилерге бир де баш бербей, теҥ-тай тартыжат. Алтай кӱрешле кем де тазыктырынбай турганынаҥ улам, ол «ӱч точкага» деген системала ӧдӱп турган кӱреште сойоҥдор, монголдор, буряттар бистиҥ кӱрешчилерди артыктайт. Алтай кӱрешле телекейдиҥ, ороонныҥ чемпионы болуп албазыҥ, је ол ло монгол-сойоҥдорды кӧргӧндӧ, олор бойлорыныҥ кӱрежиле тазыктырынып, сумо кӱрешле телекейлик маргаандарда туружып, јеҥӱлер алат. Сумо кӱрештиҥ ээжилери алтай кӱрештиҥ ээжилерине база тӱҥей.

Алтай кӱрештиҥ тартыжуларыла коштой ок-јаала адарыла, камчыла база маргаандар ӧткӧн. Ок-јаа адарында бастыра 36 кижи турушкан – 24 эр кижи ле 12 ӱй кижи.

Туружаачылар Тывадаҥ, Новосибирсктеҥ, Алтай крайдаҥ, Кемероводоҥ, Калмыкиядаҥ, анайда ок Кош-Агаш, Оҥдой, Кан-Оозы, Чамал ла Чой аймактардаҥ келген. Ок-јааны алтай албатыныҥ тӱӱкилик бӱдӱми аайынча ӧткӱргендер. Ол јаҥжыкканы аайынча тегерик таҥмага адары эмес, шагайактарды адарына болгон. Ӧҥдӧри башка шагайактар јерге салылат, ӧҥдӧринеҥ кӧрӱп, башка-башка очколор чотолот. Олорды курч эмес окторло тийгизе адар керек: туруп алала 40 метрдеҥ, тизеленип 30 метрдеҥ. Ӱй улус ортодо јеҥӱни Јазулу јурттаҥ саал сӧӧктӱ Айгуль Темдекова ала сокты. Экинчи јерди Кемеровоноҥ байат укту Марина Алаганчакова алды, ӱчинчи јер Чамал аймактаҥ Самар Гульфанурга келишкен. Эр улус ортодо јеҥӱчил болуп бистиҥ јарлу ок-јаачы, Эл-Ойынныҥ ла республикан, Сибирьдеги маргаандардыҥ јеҥӱчили тӧӧлӧс сӧӧктӱ Рустам Петпенеков чыкты.

Экинчи јерде база ла Кемероводоҥ байат укту Александр Алтарышев, ӱчинчи јерде Чамалдаҥ Аржан Тудуев болдылар.

Камчы согорында эҥ ле капшуун, чечен ле кӱчтӱ болуп спорттыҥ ветераны алмат сӧӧктӱ Степан Ельдепов болды. Ол јеҥӱ учун тартыжуда Кан-Оозы аймактаҥ келген Руслан Муйтуевти ле Карчага Тобошевты артыктап ийген.

Кӧрӧӧчилердиҥ база бир сӱӱген маргааны— «Кӧк-Бӧрӱ». Ӱчинчи јер учун ойында Улаганныҥ ветерандарыныҥ командазы ла Кан-Оозыныҥ «Кан-Чарас» деген командазы. Кызу тартыжуда Улаганныҥ ветерандары јеҥӱни ала сокты. Финалда алдынаҥ бери јаантайын туштажар командалар – Улаган ла Шыргайты (Шабалин аймак). Бӱгӱнги кӱнде бу эки команда республика ичинде эҥ ле тыҥ командалар деп айдарга јараар. Эл-Ойындарда, республикан чемпионаттарда олор канча катап тушташкандар. Бу да јорук тартыжу кызу болорын кӧрӧӧчилер озолондыра билип, трибунага јык толу эдип чогулган. Ойын башталган соҥында Шыргайтыныҥ командазы кӧп сананбай, улакты казанга ээчий-деечий чачып баштаган. 3:0 тооло јеҥип јадарда, Улаганныҥ командазы учун оорыган кӧрӧӧчилер ижемјизин јылыйтып, арай чӧкӧй берген. Је оныҥ кийнинде Улаганныҥ уулдары казанга улакты кийдире чачат. Кӧрӧӧчилер бир кезек ӧйгӧ сӱӱнип јатканча, Шыргайтыныҥ командазы база бир гол кийдирип ийди. Текши тоо 4:1 боло берген. Је бу ла тушта Улаганныҥ кӧк-бӧрӱчилери тыҥып, араайынаҥ једижип баштаган.

Экинчи тайм учына јеткенче, Улаганныҥ командазы улакты казанга ӱч катап чачып, тооны тӱҥейлештирип ийген — 4:4. Ойынныҥ ӧйи божогон соҥында, баштапкы голго јетире ойын улалар деп, јаргычылар јӧптӧгӧн. Улаганныҥ командазы табаруга барып, улакты казанга кийдире чачып болбой, контртабаруны божодып ийген. Онойып, Шыргайтыныҥ командазы улакты казанга чачып, 5:4 тооло Улаганныҥ командазын јеҥип алган. Канайдар, учурал келишпеген, је ойын кӧрӧӧчилерге сӱрекей јараган.

Маргаандардыҥ экинчи кӱнин хапсагай (јакут кӱреш) улалткан. Мында база эки бескеге бӧлӱнген (75 кг јетире ле 75 кг ӧрӧ) кӱрешчилер тартышкандар. Хапсагайдыҥ ээжилери алтай кӱрешке јуук, је бир эмеш башкалары, аҥылулары бар. Тартыжулар база ла јакут, сойоҥ, алтай кӱрешчилер ортозында ӧтти. 75 кг јетире бескеде ончо јеҥӱчилдер Саха Республиканаҥ болдылар: Очиржапов Очир, Прокопьев Рустам, Удьургай Сахамин. 75 кг ӧрӧ бескелӱ бӧкӧлӧр ортодо Алтай Республиканыҥ бир кӱрешчизи Андрей Томчук (Шабалин аймактаҥ) ӱчинчи јер алып, јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирген. Ӱчинчи јер учун тартыжуда Андрей Алтай Республиканыҥ база бир спортчызы Олег Ядрушкинди јеҥген.

Финалда Саха Республикадаҥ Никита Семенов ла алтай кӱреште јеҥӱчил болгон сойоҥ кӱрешчи Начын-Мерген Ооржак тушташтылар. Јеҥӱни бу јорук јакут кӱрешчи ала сокты. Јеҥӱчилдиҥ сыйы – 100 муҥ салковой.

Ээчиде эл-јонныҥ база бир сакыган маргааны башталган – ат-јарыш. Аргымактар 13 дистанцияга маҥтаган, 100-теҥ ажыра туружаачы болгон. Эки, ӱч, оноҥ јаан јашту аттар ортодо, укту (чистокровные) ла кайлык (полукровные) аттар ӱч бӱдӱмле јарышкандар: маҥ, јорго, јелиш. Јербойыныҥ улузы Евгений Сандяевтиҥ 1800 метрде јарыжып, баштапкы келген адына сӱӱнгендер. Бу ат быјыл «Чике-Таманныҥ јазы» деген фестивальда база баштапкы јер алган, база ла 1800 метрде.

Ат-јарышта анчада ла Кан-Оозы аймактыҥ аттары тӱрген маҥтап, јеҥӱлӱ јерлер алган. Анайда ок Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы, Шабалин аймактардыҥ аргымактары оморкогодый турулталар кӧргӱскен.

Калганчы јарыш Владимир Борисович Челчушевтиҥ эземине учурлай ӧткӧн. Байрам ӧткӱреечи Мерген Тельденовтыҥ айтканыла, калганчы 12 км ыраагына јарышты алтай укту аттар ортозында ӧткӱрери темдектелген, је оныҥ кийнинде дистанция кыскартылган. Эҥ ыраак 9 км дистанцияда тогус туружаачы болгон. Баштапкы јерди Кан-Оозы аймактыҥ Тураты јуртынаҥ Алексей Дулатовтыҥ «Даки» деген ады алган. «Даки» былтыргы Эл-Ойында 12 км ыраагына маҥтап, баштапкы келип, ээзине кӧлӱк ойноп берген ат болор. Бу да јарышта аргымактыҥ финиш алдында аткан октый маҥтаганын кӧрӧӧчилер кайкады. Бу дистанцияда тӧс сый мотоцикл болды. Анайда ок сыйларды бежинчи јерге јетире табыштыргандар. Ол тоодо телевизор, бензинле иштеер кирее ле оноҥ до ӧскӧлӧри…

(Улалганы келер номерде)
Дмитрий АКЧИН
Фотојуруктарда: маргаандардыҥ элестери