Алтайдын Чолмоны

«Кардын эмес, калыгын сананып…»

16.06.2023

Виктор Кертикович Майхиевке бис Кош-Агашта «Алтайдыҥ Чолмоны» газет кычыраачыларыла туштажу ӧткӱрип турарда јолукканыс. Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Россияныҥ Бичиичилер ле Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ Кош-Агаш аймакта бӧлӱгиниҥ јааны, Кош-Агаш јурттыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, јаан јашту тоомјылу ӧрӧкӧн чӱмееркебей де, кӱчсинбей де туштажуга келип, тӧрӧл тилиниҥ, алтай газединиҥ айалгазы керегинде санаа-кӱӱнин ачык-јарык айткан.

Виктор Кертикович «Эрјинелӱ Эре-Чуй», «Чӧлдӧрдиҥ кӱӱзи» «Адалар угы ӱзӱлбес – Их помнит мир спасенный», «Эре-Чуйдыҥ эли», Кош-Агаш аймактыҥ тӱӱкизи керегинде бичиктердиҥ авторы ла олорды бичип белетееринде ле чыгарарында кӧнӱ турушкан кижи. Ол тӧрӧл аймагыныҥ башкартузыныҥ јаҥдарында амыралтага чыкканча иштеген, «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ кӧп јылдарга чындык јурткоры болгон.

– «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке бистиҥ аймакта канча кире бичидип турганын кӧрӧлӧ, санааркадым. Совет ӧйинде газетке бичиткен улустыҥ тоозы 7-8 муҥга једип туратан. Кажы ла биле бичиткен. Аймактыҥ башкартузында, јурт Советтерде, школдордо, библиотекаларда, культураныҥ тураларында областьтыҥ газеттери јадатан. Ол совет ӧй болгоны јарт, идеологический ишке ајару тыҥ болгон.

Эмди кӧрӱп тургажын, газет учун јӱк ондо иштеген улус «оорып» турган ошкош. Су-алтай јурттар 3-4 лӧ экземпляр газет бичидет. Бу не болгон, кайда барып јатканыс? Бойыныҥ эл тергеезинде, ада-ӧбӧкӧзиниҥ јеринде јаткан 70 муҥнаҥ ажыра алтай калыкта тӧрӧл тилиле чыккан сок јаҥыс газетти 3 ле муҥ кижи алдыртып јат. Бу уйат эмес пе? Туура јердиҥ улузы мыны кӧрзӧ, бисти тилин јылыйтып салган, чучурап, кайлыкталып калган албаты деп сананар болор. Бис республикалу, тергеезинде тӧрӧл тили государстволык тил болгон, балдары оны школдо ӱренген, бойы литературалу, билимдӱ, культуралу — ӧткӧн јаан тӱӱкилӱ, ӧзӧр ичкери јолду калык деп бойысты сананып јадыбыс эмес пе?

Бала-барка кандый ӧйдӧ ӧзӱп јатканын мен оҥдоп јадым. Тилин керектебес, бичик кычырбас… Је мынайып ла барзаас, не болорыс? Тили де јок, литературазы да јок, газеди де јок болуп. Коркымчылу. Чингис Айтматовтыҥ «И дольше века длится день» деген чӱмдемелинде бажына тередеҥ кийдирип берген, эне-адазын ундып салган, «манкурт» эдип койгон кижи бар. Кижи де эмес, кийик. Ондый болорго турганыс па? Айла, кезик улус бу бичикти кычырбаган да болор. Кокышев, Укачин, ӧскӧ дӧ јаан бичиичилерис нени айтканын, ада-ӧбӧкӧ неге ӱреткенин, нени јакыганын – эмдиги ӧзӱп јаткан ӱйе оны керектеп турган ба? Бу ла тӧрӧл аймагыс, оныҥ улузы, тӱӱкизи керегинде бистиҥ чыгарган бичиктерди улус кычырбай, јилбиркебей турганын кӧрӱп кайкайдым. Кандый да болзо, кижиде калыгы учун оморкоду, «гордость» деген неме болор керек. Тӧрӧл тилин билбези, оныла кычырып-бичип билбези – эмдиги ӧйдӧ кажы ла кижиге уйат эмей.

«Алтайдыҥ Чолмонына» бурылза, оныҥ ижине ајарулар јок эмес, бар ла. Темдектезе, бӱгӱн газеттерде критика деген неме јок болуп калган. Јаҥыс «Чолмондо» эмес, тергеениҥ ончо газеттеринде. Азыйда Кош-Агаш аймакта партияныҥ райкомыныҥ баштапкы качызы Валерий Иванович Чаптынов болуп турарда, слер койчы-малчылардыҥ турлуларына не јӱрбей турганыгар, јуртта улустыҥ јӱрӱмин не кӧрбӧйдигер, кемдерге эмчилер барбай турган, кайда азырал јетпей турган, курсак-тамакла, кийим-тудумла јеткилдеш кандый – бичигер, једикпестерди коскоргор, айса ончо неме толо, бӱткӱл-јеткил бе деп сурайтан. Једикпестер газетте айдылган тушта, колхозтыҥ председателин беди, ӧскӧ дӧ каруулу улусты райкомныҥ бюрозына алдыртып, шӱӱжип, партиядаҥ чыгарарга јеткенче кезедип туратан. Бӱгӱн газеттерге критика бичибезин деп јакылта берген бе, мен оны билбей турум. Газет албатыныҥ јӱрӱмин чыннаҥ кӧргӱзер, једимдерди-једикпестерди чыннаҥ бичиир, калыктыҥ ӧҥзӱре сурактарын кӧдӱрер керек деп бодойдым.

Байа албатыныҥ јаҥга талдап туткан элчилери –депутаттар керегинде айдар болзо, бистиҥ иштеген ӧйдӧ олор эл-јонныҥ алдына иштеген ижи, улустыҥ јакыганын канайда бӱдӱргени керегинде отчет-туштажулар эдетен. Бистиҥ аймактаҥ СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады Анна Керексибесова деп кижи болгон. Ого эткен «наказтарга» каруулар бистиҥ аймакка Москвадаҥ келип туратан. Эмдиги депутатты тудуп алала, беш јылга кӧскӧ кӧрбӧйдиҥ, ол ӱнбереечилерле та туштажып турган кижи, та јок – билбей турум. Мен Госдуманыҥ депутады болгон Родион Букачаковты ла эки катап кӧргӧм. Эмдиги улусты таныбазым да. Керек дезе бистиҥ аймактыҥ, бойымныҥ ла округымныҥ депутадын билбей тургам да.

Газеттиҥ тили јанынаҥ. Кӧп улус «Чолмонын» кычырарга кӱч деп айдат. Кычырбай турза, кӱч болбой. Темигӱ јок то. Јӱрӱм кубулып, албаты ӧзӱп, тили база ӧзӱп јат. Литературный, бичиктиҥ тили куучындашкан тилдеҥ аҥыланганын оҥдоор керек. Кезик улус, газеттеҥ болгой, бичик те кычырбай, тил канайда ӧзӱп келгенин кӧрбӧй, «мен мыны оҥдобой турум» деп билееркеп, бала-барказын тӧрӧл тилинеҥ астыктырат.

Мен бастыра јӱрӱмимде, 50 јылга чыгара, партийно-советский органдарда иштеген кижи. Амыралтага чыгала, эмди арга-кӱчим јеткенче јайаан иште туружадым. Критикалаар кӱӱним јок, је јамылу улус газетке бойлоры да бичитпей, эл-јон до бичидерин керектебей турганы идеологиялык иште једикпес деп кӧрӧдим.

Мен оҥдоп јадым: ӧйлӧ кожо кижиниҥ кылык-јаҥы да, албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱми де кубулып јат. Је чактарга кандый ла калыкта ӧскӧн-јаткан тӧрӧл јери, энезиниҥ эмчек сӱдиле, адазыныҥ айтканыла берилген тӧрӧл тили бар. Оны јылыйтканы – бойын јылыйтканына, ӧскӱс-јошкын болуп база бергенине бодолду.

Оныҥ учун 100 јылга чыгара алтай тилди ӧскӱрип кичееген, кандый да кату-кӱч ӧйлӧрдӧ калыгыныҥ тӱӱкизин бичиир айдары јок јаан учурлу ишти ӱзӱктебей улалтып апарган республикабыстыҥ алтай тилле чыккан сок јаҥыс газедин, ол ажыра тергеелӱ-тилдӱ болгон бойысты јӧмӧп, газедиске бичидектер деп, калык-јоныска баштанадым. Бӱгӱн «Алтайдыҥ Чолмонына» јарым јылга бичидер баа бир катап магазинге барып, садып алган курсактыҥ баазына бодолду. Бичидип алзагар – алтай тилдӱ газедис неделе сайын айлыгарга келер. Кардын эмес, калыгын, оныҥ тоомјызын сананып, алтай газедисти јӧмӧӧктӧр.

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан