Алтайдын Чолмоны

Тӱӱкилик музейлердиҥ биригӱзи иштеер

16.06.2023

Бишкектиҥ эл тӱӱкилик музейинде кӱӱк айдыҥ 24-27 кӱндеринде ӧткӧн калыктар ортодогы «Јетирӱлик јондыкта бичик, кычырыш ла санаа-укааныҥ институттары» деп адалган III билим-практикалык конференция ӧтти.

Конференцияда Кыргызстанныҥ, Алтай Республиканыҥ, Туркменистан-ныҥ, Азербайджанныҥ, Беларусьтыҥ, Арменияныҥ, Россияныҥ ла Молдо-ваныҥ коммуникация ла јетирӱлик бӧлӱгиндеги учреждениелериниҥ башкараачылары туруштылар. Бийик ле аҥылу ӱредӱлӱ специалисттер билим-тӱӱкилик билгирди элбеде таркадары, јартаары ла музейдиҥ учурын кӧдӱрери јанынаҥ ӧткӱрген шиҥжӱлердиҥ иштериниҥ турултазыла таныштырдылар. Онойдо ок цифровой электрон эп-аргаларды тузаланарындагы ченемели керегинде куучындадылар.

Туружаачыларды, айылчыларды Кыргызстанныҥ президентиниҥ ле парламентиниҥ адынаҥ конференцияны белетеп ле ӧткӱрип јаткандар уткудылар.

Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова бойыныҥ јетирӱзинде Алтайдыҥ ла Тӧс Азияныҥ тӱрк укту калыктары текши тӱӱкилик јолын тӱрк каандыктардыҥ ӧйинеҥ алынат деп темдектеди. «Алтай Республиканыҥ эл музейинде сӧӧксалгыштардаҥ чыккан археологиялык кереестер кыракы чеберлелет. Кереестерде темдектелгениле, олор IX чактыҥ ортозына ла XIII чактыҥ башталганына келижет. Шак бу кереестер Алтайдыҥ јери Кыргыз каандыкка киргенин керелеп јат. Ол Енисейдиҥ кыргызстарыныҥ союзниги деп тап-эриктӱ болгон. Эл музейде, темдектезе, аттыҥ јепсели, кеп-кийим, кайыш-кур ла портупея, иштеерге керектӱ ле айыл-јуртта тудунатан эдим-тудумдар бар. Олор кыргыз культураныҥ кереестеринеҥ табылган (Узун Тал-VIII, Коргон-I, Туйакту, Кор-Кобы-II, Бертек-27, Балтырганныҥ табынтылары» — деп, Римма Еркинова куучындады.

Римма Михайловнаныҥ чокумдаганыла, тургуза ӧйдӧ Алтай крайдыҥ ла Алтай Республиканыҥ јерлеринде археологияныҥ 18 объекти бар ла олор кыргыз культурага кирет.

Кыргызстардыҥ Туулу Алтайда болгонын таш кайаларда руникалык бичиктер керелеп јат. Ташка салган мындый бичиктер Мӧндӱр-Соккон јурттыҥ јанында табылган, ондо «кыргыз» деген этноним бар. Таҥынаҥ јерлердиҥ аттары (топонимдер) база учурап јат: Кӱпчегенде Кыргызтыҥ-Јолы, Горно-Алтайсктыҥ јуугында Кыргыс-Кыйнаган деп јерлер бар. Онойдо ок база да тазылы јаҥыс топонимдер туку XIX чакта «Список населенных мест Томской губернии» деп бичикте учурайт. Алтайда Чамал аймакта Эјеганныҥ јуугында Манас деп кӧл, Саратанныҥ одожында Манас-Туу бар. Кыр Манас деген кижиниҥ адыла адалган.

Конференцияныҥ туружаачылары тергее-ниҥ эл музейиниҥ бойыныҥ јилбилӱ, танылу кереестериниҥ бирӱзи – «Ӱкектиҥ Каан балазы» керегинде јетирӱни сӱреен ајарулу уктылар. Калганчы јылдарда «Алтай каан баланы» Россияныҥ антропологиялык јазалыныҥ школын тӧзӧгӧн М. М. Герасимовтыҥ эп-аргазыла сканировать эткен. Онойып, биске Пазырыктаҥ чыккан јиит, јаш эпшиниҥ јӱрӱмдеги кебер-чырайын, бӱдӱмин кӧрӧргӧ келишти. Антрополог, тӱӱки билимдердиҥ докторы Татьяна Чикешеваныҥ адакы шӱӱлтезиле болзо, јиит эпши јебрен-кумран палеосибир антропологиялык ӧйгӧ келижет. Је кайда, качан чыккан-ӧскӧни эмди тургуза јарт эмес.

«Туристтердиҥ јаан толкузында музей республиканыҥ эҥ ле јарлу, танылу јери боло берди. Музейге јыл туркунына 60 муҥнаҥ ажыра кижи келет. Олор тергеениҥ тӱӱкизи, ӧзӱми, аргалары керегинде толо, чындык јетирӱни алат. Музейдиҥ экспозиционный концепциязы јаҥжыккан јаҥжыгуларга, јадын-јӱрӱмге, кеп-кийимге, культураныҥ јебрен кереестерине, узанар-кееркедер санаттыҥ эдимдерине, калык чӱмделгезине, кай чӧрчӧктӧргӧ лӧ айлаткыш учурлу кӧрӱмдерине, ончо бу ишке, кӧнӱ ууламјылу. Јаан јилбӱни ӧскӱрип, ичкери апарары кӱнниҥ сурагы» — деп, эл музейдиҥ јааны бойыныҥ тӱп-шӱӱлтезин айтты.

Конференция ӧйинде эл музейдиҥ јааны СНГ-ныҥ ороондорыныҥ эл музейлериле кожо Кыргызстанныҥ эл тӱӱкилик музейиле ӧмӧ-јӧмӧ иштеери керегинде јӧпкӧ кол салды. Јӧптӧ айдылганыла, музейдиҥ керектери аайынча бӧлӱкте ӧмӧ-јӧмӧ билим ле культуралык кӧдӱриҥилерди, тӧс ууламјыларды чокумдаары аайынча бой-бойына јартамалду ишти ӧткӱрери. Онойдо ок цифровой ӧзӱмниҥ ӧйинде онлайн-кӧрӱлерди ӧткӱрерге онлайн-платформаларды белетеп ӧткӱрери база чокумдалган.

Алтай Республиканыҥ адынаҥ конференцияда Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ јӧпчизи Иван Белеков турушты. Ол туружаачыларды «Алтайский вектор евразийской интеграции» деген сурак аайынча белетеген докладыла таныштырды.

Кӧдӱриҥиниҥ туружаачылары адакы туштажу ӧйинде СНГ-ныҥ ороондорыныҥ тӱӱкилик музейлериниҥ калыктар ортодогы ассоциациязын тӧзӧӧри керегинде резолюцияны јӧптӧп јараттылар. Нениҥ учун дезе тӱӱкилик санаа-укааны ӧскӱрер, быжырар системаныҥ тӧзӧгӧзинде музейлер туруп јат. Резолюцияныҥ база бир јаан учурлу бӧлӱги тӱӱкилик туризмди јаҥыс та Тӧс Азияныҥ ороондорында ӧскӱрери эмес, је онойдо ок бӱткӱл евразий телкемде ӧскӱрери. Музейлердиҥ «Улу торко јол» деген јаҥы бириктиреечи учурлу ӱлекери аайынча Кӱнчыгыш – Кӱнбадыш ӧмӧ-јӧмӧ ижин ичкери ӧзӱмниҥ јолыла апарар.

Јаан учурлу кӧдӱриҥиниҥ учуры туружаачылар Кыргызстанныҥ эл бичиичизи Чингиз Айтматовтыҥ Туразына-музейине, мемориал комплексине, Кок-Жар јуртта кыргызстардыҥ јаҥжыккан культуразыныҥ «Супара» деген этнокомплексине ле «Ала-Арчы» деген ар-бӱткендик паркка барып јӱрдилер. База јерлежис, кыргыз госуниверситеттиҥ профессоры Сынару Кадыровна Алымкуловала (Очурдяпова) кожо аргачы Табылды Эгембердиевтиҥ ачкан «Супара» деген этнокомплекстеги таҥынаҥ музейине барып јӱрдилер.

Клара ПИЯНТИНОВА белетеген