Алтайдын Чолмоны

Јӱректиҥ кыйгызы

28.06.2023

Кичинек таай-эјебис Тамара чыдап, бойго једеле, ӱредӱлӱ, санаалу, иштеҥкей јакшы кижиге барып, биле тӧзӧгӧн. Јаҥы бириккен эки јииттиҥ јергелешкен базыдынаҥ јараш неме јок болгон эди. Бирӱзи, бойлу, сӱттий ак эренелӱ, узун сары чачтарлу, экинчизи, колтузы (жених) дезе, јука кӱреҥ чырайлу болгон. Кийнинде балдары эртен тураныҥ таҥдагы ошкош созына чырайлу болгой деп кокурлайтаныс. Олор, бала-барка азырап, эптӱ-јӧптӱ јуртагандар.

Александр Викторович Матин јестебистиҥ јилбиркебес ле керектери јок болгон, ол ончо ойын-концерттерде элезин-коо ӱниле кожоҥдоп, куйундалып бийелейтен. Оныҥ билерин, аргаларын табырлап, ончозын тоолоп айдар арга јок. Александр Викторович курч перолу журналист, ӧҥзӱре ӧзӧктӱ ӱлгерчи, алтын колдорлу бичиичи, кайа-ташты кериир альпинист, кей таманду капшуун јорукчы, чичке кӧрӱмдӱ шиҥжӱчи, курч кӧстӱ фотосогоочы, билгири бийик ӱредӱчи, улустыҥ ӧзӧк-буурын аҥдандырып, јажытту ончо кыптарына кирер чечке кӱӱндӱ психолог кижи болгон. Оныҥ сӱрекей кӧп кычырынып турганы куучын-эрмегинеҥ ле иле билдире беретен. Ӱредӱчи-альпинист Алтайдыҥ јаан-јаан кырларын, тайгаларын кырлап, кӧп јерлерде болгон.

Ол билезиле Тыва јерине кӧчӱп, анда јуртаган. Је сакыбаган јанынаҥ јаан тӱбек табарып, Кан-Оозы аймактыҥ јараш ла јозокту јӱрӱмдӱ, кӧкси тереҥ эр улузыныҥ эҥ талдамаларыныҥ бирӱзин, билезиниҥ де, кожо чыккандарыныҥ да, эл-јоныныҥ да јӱректерине кӧдӱрип болбос ачу-корон уруп, бурылбастыҥ јериндӧӧн апарды. Оныҥ эш-нӧкӧри Тамара Кудюшевна Матина 2006 јылда Александрдыҥ «Арткан болзом, мында узакка» деген бичигин јууп, ак-јарыкка чыгарып койды. Бичикти белетееринде јестебистиҥ јерлежи Любовь Абышева эрчимдӱ болушкан. Албаты-јонына сӱрекей јаан ойлык сый эткен элкем-телкем санаалу бу кижиниҥ билезин Алтай-Кудайы корулазын, ончозы су-кадык јӱрзин!

Кажы ла кижиниҥ ӧзӧгинеҥ ак санааны, солунды, кайкалды бедиреген альпинист-ӱредӱчи јажап койгон каргандарга да, ӱренчиктерине де, билезине де — ончолорына карузып, олорды тооп, бастыразыла куучындажып јӱрген. Јажагандардыҥ ӱйдезине кирип, куучындарын бичип алган. Олордыҥ ончозына јуугы кийнинде бичигинде јарлалган. Александр Викторович «Мен слерди сӱӱгем, улус! Мен сени сӱӱгем, јӱрӱм!» деп айдатан. Ол јерлештерин кӧдӱрип ле тооп, олорды «абайым», «акам», «јеҥем» деп байлап адап јӱрген.
Саша jаштаҥ ала öскö балдарга тÿҥей эмес бала болгон. Нöкöрлöриле кожо öркöлöп jÿреле, чечекке адару, кöбöлöк конуп калза, оны аjыктап отурып калар. Jурттыҥ ал-камык балдары Чарастыҥ ап-ару суузыныҥ тереҥ бурылчыгында тал-табышту эжингилеп jатканча, Саша кенерте тымып, ар-бÿткенди тыҥдалап, аjыктанып тур калар болгон. Эмезе чур-чуманак ойынды таштап, нени де айтпастаҥ, ÿйдези jаар jÿгÿре берер. Нöкöрлöри ле кожо чыккандары тÿжине санаа jеткенче эжингилеп, эмезе атту jарышкылап алала, эҥирде jангылап келзе, колында бичиктӱ Сашаныҥ чырайы jарып калган сÿÿнип, кычырып отуратан.

Адазы бойы агашла иштенип, кезип, jандап јадала, акыр, уулдарымды ишке таскадып алайын деп мууканып, jабуныҥ алдында бичик кычырып отурган Сашаны иштендиреле, бош санааркай беретен. Агаш кезип jаткан уулдыҥ санаазы чек öскö jерде, эдип jаткан ижин керексибес, кижиниҥ айтканы кулагына илинбес, колы-будын шыркалап алгадый. Адазы «бу кийнинде та канайып курсактанып јӱрер, билезин та канайып азырап чыдаар» деп арбанатан. «Аш — кылгада, бала — jашта» деп айдылганыла, Саша чыдап, бичикле «иштенер» кижи болуп калган.

Оныҥ кожо чыдаган сары чачту, чаҥкыр кӧстӧрлӱ нӧкӧри Сергей Тимохин туку јаш тужынаҥ ла бери «мениҥ сӧӧгим тодош» деп айдатан. Кӧзӱл јурттыҥ калык-jоны тууразынаҥ келген бу билеге jымжак ла кÿндÿзек болгон. Калганчы јылдарда ол ыраак Украинада jаткан. Сергей канча jылдардыҥ бажында Кöзÿлге келип, нöкöрлöрине jолугып jÿрген. Ол бу ӧйдӧ черÿде турган jерлерине, Ыраак Кÿнчыгыш ла Камчатка jаар барып jаткан болгон. Александр Викторович бу айалганы эптÿ тузаланып, ÿренчиктерин jууп, оныла туштажу ӧткӱрген. Сергей балдарга Украинаны, Ыраак Кÿнчыгышты ла Камчатканы картадаҥ кöргÿзип, олорго бу тергеелердиҥ ар-бÿткени, аҥы-кужы, албаты-jоны керегинде јилбилӱ куучындап берген.

Александр Викторович Литвала, Латвияла, Белоруссияла jоруктап јӱреле, «Ыраак ла таныш эмес jерлерди кöрöри, шиҥдеери jилбилÿ, öскö албатыныҥ jадын-jÿрÿмиле таныжары керектÿ. Jе кажы ла кижи озо ло баштап бойыныҥ чыккан-öскöн талазын jакшы билер учурлу. Чынынча айдар болзо, бис бойыстыҥ jеристи öскö улустаҥ коомой билерис» деп бичиген.

Јуунтызын ачып, «Сÿÿштиҥ ийде-кÿчи», «Jаш тужымныҥ аттары», «Эзимниҥ jылдыстары», «Икилиниҥ кÿÿзи» деген бажалыктарды кычырып, оноҥ тыҥ сонуркай берериҥ. Ар-бÿткенге учурлалган бичимелдерин А. Ередеевтиҥ, Л. Кокышевтиҥ ле бойыныҥ чӱмдеген ÿлгерлериле jарандырганы олорго карын да jилбилÿ илбизин берип, кееледет ле кееркедет. Бис ар-бÿткенниҥ балдары ине.

Александр Викторович тодоштордыҥ байлу туузы Бабырганга албаары барып, ого «jолугып» тÿрген. Кара тодоштор, Маталар ссылкага да айдадала, Экинчи телекейлик jууга да барадала, Бабырганныҥ эдегине токтоп, бажы-тöбööзин сыймап, бажырып, айдынып баргылаган болуптыр. Маталардыҥ кöрÿмjилÿ уулы јууга барала, сурузы jок jылыйган карган адазы, бойыныҥ адазы, абалары, ачылары, чыдап јаткан jаш корбо тодошторы учун улу Бабырганнаҥ алкыш-быйан сурап, jалама буулап jÿрген. Мен бойым да Алтайдыҥ киндиги болгон Алтын-Туу — Ӱч-Сÿмерди, Jер-јыҥыстыҥ киндиги болгон Алтын-Кöлди Орчылаҥныҥ киндиги деп байлап, jажап койгондордыҥ олор јанынаҥ айтканын jиит öйлöримде угуп jÿрген эдим.

Александр Викторович бÿдет бойы Ӱч-Сÿмерди кöстöргö торт ло кöрÿнип турар эдип кеелеген. Кöкси тереҥ ÿредÿчи байлу боочыларда jаантайын jалама буулап, аш-курсагынаҥ чöктöп, Алтай-Кудайы амыр турзын, албаты-jоны öҥжÿк jатсын деп, эл- тöрӧӧндӧрине, билезине, арт-учында öс бойына алкыш-быйан сурайтан. Изип чыккан Кÿн-Буркан, толуп чыккан Ай-Буркан, ак кажагайлу Алтай-Кудай, ак jалбышту От-Jалар öрöкöндӧргö баш болзын деп айдынып jÿретен.

Кöзÿл jурттыҥ орто ÿредÿлÿ школында ÿредÿчи болуп иштеп турала, ÿренчиктериле кожо кöп jол-jоруктарда турушкан. «Алтай јаҥдар» деп предметле авторлык программа тургузып, оныҥ тöзöлгöзине ар-бÿткенле колбулу чÿм-jаҥдарды салып, школдогы ÿредÿни jол-jоруктарыла колбогон. Александр Викторович ол ӧйдӧ иштеген ÿредÿчилерле кожо öмöлöжип, ÿренчиктериниҥ су-кадыгы учун карууны бойлорына алынгылап, jÿстеҥ ажыра jол-jорукта болгон. Олор ар-бÿткенге јӱрген ÿренчиктериниҥ öзöгинде кижизек кÿÿн таскаткан, олордыҥ кöстöри jарашты кöрÿп кайказын, оны баалазын деп муукангандар. «Агашты сындырба, чечекти ÿспе, олор тынду, öрö jашту, куштардыҥ уйазын буспа, олор база Алтай-Кудай берген jуртту, чымалыныҥ jуртын чаксыратпа, олор база jÿрÿм jÿрерге jат деп ÿреткендер.

Öскö аймактардыҥ школдорыныҥ ÿренчиктериле кожо ар-бÿткенниҥ «öзöгине киргилеп», экскурсияга баргылайтан. Бек колбуларды анчада ла Беш-Ӧзӧк јурттыҥ балдарыла туткан. Эки школдыҥ ÿренчиктери нöкöрлöжип, бой-бойлорына болужарга темиккилеген. Ӱредÿлÿ jылдыҥ тӱгенгенин текши турслетло темдектеери jаҥжыккан. Ӱренчиктер ле ÿредÿчилер Топчыган тууга jойу jеткилеп, анда башка-башка ойындар ла маргаандар öткÿргилейтен. Тÿнде одуны айландыра jуулыжып, класстар ортодо ойын-концерт öдöтöн. Каткымчылу, кайкамчылу, керек дезе коркымчылу да учуралдарды эске алгылайтан, кожоҥдогылайтан. Билгири кöп ÿредÿчи балдардыҥ бош öйин jилбилÿ ле тузалу эдип тӧзӧп ӧткӱретен. Ӱренчиктер дезе иштеҥкей, jалакай, ару-чек, jуунак ла албаты-jонго аjарыҥкай, ар-бÿткенге чебер улус болуп öскӧн.

Jарашты сезип, кöрÿп билер керек. Ол тушта кара таштар да кайкалдый кöрÿнер. Тÿнде jылдыстардыҥ ойыны, агаш-таштыҥ шуулажы, суучактыҥ шулурты айландыра тÿксее-куулгазынду шылырт, кайкамчылу кыймыктар jайып јат. Эмди ле ак кайа jарылып, оноҥ jирме тöрт айры мÿÿстÿ сÿреен jараш аҥ — Алтайдыҥ ээзиниҥ ады чыга конгодый. Ол эмезе сöҥӱскенниҥ кеен jытту апагаш чечектериниҥ кийнинеҥ бастыра эренезин толгомолду кара-кöк чачы бÿркеп койгон алмыс келин чыгара базып келгедий…

Александр Викторович ÿренчиктерине «Эртен турагы таҥдакты, кÿнниҥ чыгыжын, булуттардыҥ öҥдöрин, кубулужын аjыктагар, тоорчыктыҥ ла талаҥныҥ толбуларын тыҥдагар» деп jакыйтан. Ак-Туру деп байлу тууныҥ эдегинде болгон тегерик мызада турушкан улустыҥ кöп сабазын мен билетен эмтирим. Ол керегинде ол «Бир исле, бирлик колбуда» деген бичимелинде бичийт.

Александр Викторович Тыва jаар билезиле кöчÿп, анда орус тилдÿ радиокомитетте иштеген. Корреспонденттер ижи аайынча улам ла командировкаларда болуп, Тываныҥ бастыразына jуук толуктарын керигилеп, башка-башка иштÿ улусла туштажып куучындашкан. Јестебис турлуларда сойоҥдордыҥ чайын ичип, курут-быштагынаҥ амзап, олордыҥ jадын-jÿрÿмин бистийиле тÿҥдештирип, кöп тÿҥейлер тапкан ла jакшы jанын илелеген. Ол Тыва јериниҥ малчыларыла, койчыларыла, артисттериле, композиторлорыла, jурукчыларыла, бичиичилериле, ÿредÿчилериле туштажып, кӧп јилбилӱ интервьюлар ӧткӱрген.

Ол куучындардыҥ кезиги бичигине база кирген. «Тывалар бускалаҥду, кÿч, кату öйдӧ, 1997-1998 jылдарда бис ле чилеп ойто турлуларына бурылып, мал-ашла аргаданып јаткандар. Сойоҥдор этти кулурга толуган. Олордыҥ азыранган тöс аш-курсагы, бисте ле чилеп ок, эт, сÿт, сарjу, быштак, курут болуп јат» деп бичийт. Кан-Чарастыҥ албаты-jоны Тыва jерин Таҥды-Тыва, Тана-Таҥды, Таҥды-Кобоолы jери деп адагылайт. Мен бу бичимелимде тегин улустыҥ айтканын база тузаланып турум. Бистиҥ јердеҥ барган орус, алтай улустыҥ тоозы, jÿк ле Александр Викторовичке туштаганы, jÿстеҥ ажыра. Ол јерлештеристиҥ кöп сабазы Тываны тöрöлзинип койгон, олор айылду-jуртту, бала-баркалу улус деп бичийт. Туулу Алтайда ÿренген коболы-сойоҥ карындаштарыс кöп, олор эмди де бисте ÿренгилейт.

Сонам Соян Соянович 30-чы jылдарда Ойрот Турада ÿренген зоотехниктердиҥ ле ветеринарлардыҥ бирÿзи. Одузынчы-тӧртӧнинчи jылдарда Горно-Алтайсктагы ЗВТ-ны тывалардаҥ 90 специалист, педучилищени 30 студент ÿренип божоткон. Александр Викторович бу ӱйениҥ улузыла туштажып турарда, олордоҥ тöрт лö кижи эзен арткан болгон.

Олор Чот Кыдрашевич Кыдрашевти jакшы билетен болгондор.

Азияныҥ öзöги Таҥды-Тыва керегинде Александр Викторович ÿренчик тужында Салчак Токаныҥ «Араттыҥ сöзи» деп бичигинеҥ кычырган. Тываныҥ албаты-jоны СССР-га 1944 jылда кожулган. Олор Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда бойлорыныҥ кÿÿниле кавалеристтер, танкисттер ле кайучылдар болуп jуулашкандар.

Јарлу корреспондент-бичиичи Тыва Республиканыҥ ол öйдöги президенти Шериг-Оол Ооржакка jуук кудалышкы болуп, айыл-jуртына кирижип, узакка куучындажып, оныла кожо командировкаларга jÿрген. Баштапкы тыва балерина Наталья Ажикмаала, анайда ок телекейде jарлу jурукчы Надежда Рушеваныҥ энезиле интервью-куучынды база öткÿрген. Алтайдыҥ улу jурукчызы Г. И. Чорос-Гуркин Тана-Таҥды jеринде тöрт jыл jуртаган. Александр Викторович оны билер улусты бедиреген. Учы-учында орус укту Григорий Сергеевич Суздальцев деп сок јаҥыс jурукчыны тапкан.

Корреспондент-бичиичи анайда ок тыва-тÿрк лицейдиҥ ÿредÿчизи болуп иштеген. Турциядаҥ келген Атилла Ӱнле наjылажып jÿрген. Jопон режиссер Акира Куросаваныҥ «Дерсу Узала» деп кинозында тöс рольды ойногон Максим Мунзуктыҥ эш-нöкöри Ка-рагыс Мунзуктаҥ интервью алган. Јестем Таҥды-Тыва jериниҥ кайчыларыла оморкоп јӱретен. 1948 jылда Иосиф Сталин Манча-кам Саттыҥ кайын Москвада Jаан театрда уккан ла отургыжынаҥ туруп, кöрööчилерле кожо кол чабынган. Тургуза ӧйдӧ тывалардыҥ кайы јер-телекейде элбеде јарланды.

Тана-Таҥдыда байлу туулар база бар. Бийик тууларга чыккан туристтерди jербойыныҥ албатызы бисте ле чилеп jаратпайтан эмтир. Тывалар «ай-кÿнниҥ аайы кубулат. Ар-бÿткен чугулданып, калыгын мокодып, ачу-корон сооктор эмезе баш серитпес аламыгы jок ургун jааштар ийип јат» — де, арбанатан болтыр. Александр Викторович тыва альпинисттерле таныжып, олорло кожо кырларга база чыккан.

Мал-аш кабырган алтай улуста ары-бери jоруктаарга акча да, öй дö jок. Бисте jер-телекейле таныжатан сок jаҥыс арга бар. Ол — бичик-билик. Меге андый арганы Александр Матинниҥ «Арткан болзом, мында узакка» деп бичиги берди. Бу бичикти кычырып, анаҥ кайлыкталбаган, öзöги бÿдÿн артып калган 200 муҥнаҥ ажыра тыва албатыныҥ јадын-јӱрӱмиле, кӱӱн-санаазыла, кежик-јайалтазыла таныштым.

Александр кӱнлигинде «Бис мында удурумга ла jÿрÿбис. Удабастаҥ ла шыйдынып, кайкамчылу ла jараш Алтайыска кайра jанып келерис» деп бичиген. Мындый кöдÿринти санаа Александрды ла оныҥ билезин сергидип, jылыдып, öскö jерде jÿрерге ийде берген.

«Нöкöрлöриҥди кандый улусла наjылашканыҥ, тоолоп ийзеҥ, сен бойыҥ кем болгоныҥ чӱрче ле билдире берер» деген укаа-сӧс база бар. Александр Викторовичтиҥ најы-нӧкӧрлӧриниҥ јӱк ле бир канчазын тоолоп, айдып берейин. Бектир Келюев — фотосогоочы, јорукчы, бичиичи. Солоон Шодоев ле Эдуард Тижимеев ады jарлу jурукчылар, Арутай Адаров — «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ады jарлу корреспондент-журналисти, албатызына кöпти эткен jондык ишчи. Öлöштöй Тадинов — Алтай Республикада баштапкы текпиштердиҥ бирӱзинде турган сӱрекей кÿчтÿ ÿлгерчи. Валерий Шонкоров — билгири кöп ÿредÿчи, спортчы, альпинист-jорукчы. Тожыла Енчинов — бастыра республикага jарлу конферансье, Россияныҥ культуразыныҥ нерелÿ ишчизи, бичиичи. Геннадий Мендешев — ÿредÿчи, шахматист, альпинист-jорукчы.

Александр Матин бойыныҥ бичигинде «Кижи jакшыны кöрзö — ол jакшыга ууланар. Jакшы керегинде сананза — jÿрÿмде ол jакшыны, jарашты кöрöр. Ончо керек кижи нени бедиреп, нени кöрöргö кÿÿнзеп турганынаҥ камаанду» деп бичийт.

Ол бастыра jÿрÿминде кÿнлик бичиген. Тамара Кудюшевнаныҥ ÿйдезинде эмди ле калыҥ 20 тетрадь-кÿнлик jадыры. Ол бичимелдердиҥ кöп сабазы алтай калыктыҥ чÿм-jаҥдарына, албаты ÿредÿлигине учурлалган. Олордыҥ кезигин де болзо, кепке базып, ак-јарыкка чыгарза, ол албаты-jонго, ÿредÿликке сÿрекей jаан ойлык сый болор эди. Бу jуукта олордыҥ кезигин кычырып кöрдим. Олордыҥ учуры öйлö кожо карын да бийиктеп барып јаткан деп кӧрӱнди, тургуза öйдö бачым табылбас бичимелдер эмтир.

«Арткан болзом, мында узакка» деп јуунты jажына билгирлерге, jарашка jÿткӱген кеен öзöктÿ кижиниҥ бичимели. Алтайына jаныксаган, албатызыла оморкогон, олорло кожо узак-узак ӧйгӧ jÿрерге кÿÿн-зеген кижиниҥ кыйгызы!

Бичикте автордыҥ бойыныҥ ла угы-тöзиниҥ урнуккан jаан тÿбектери бичилген, jе олорды токуналу бичимелдер эркидеп койгон. Бичик бичип, оны кепке базып чыгаратаны ол база тегиндӱ иш эмес. Jе кыпчак сööктÿ Тамара Кудюшевна темирдий кату кылык-jаҥду болуп, бу чойдый уур кошты алып чыккан. Бичикти кепке базарга болушкан улуска тай ат кӧдӱрип болбос, тар турага батпас быйанымды база катап айдып турум.

Александр Викторович «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте иштеп, албатыдаҥ курч перолу журналист те деп адаткан, Тана-Таҥды jеринде радионыҥ орус бöлÿгинде иштеп, атту-чуулу улустыҥ тоозына кирип, тывалардыҥ алтын кадарлу тоомjылу бичигине де кирген јарлу журналист болуп јат. Кöкси тереҥ эр jиитти таскаткан ла ӱреткен тöрöл институттыҥ (эмди госуниверситет) филология факультедине база jаан мак! Алтайдыҥ атту-чуулу, тыҥытту, кöрÿмjилу уулы-ныҥ баркаларынаҥ, баркачактарынаҥ эрjинедий Александр туулып, оныҥ тузалу, кеен керегин улалтар ла бийик кеминде апарар кижи чыгар деп ырымдайдым. Александр Викторович Матинниҥ jажына мактаган, байлаган, бажырган учы-кыйузы jок сÿÿген ле оморкогон Алтайы амыр турзын!

Јеени Танытпас АКУЛОВА
ФОТОЈУРКТАРДА: А. Матин Кадын-Бажыныҥ сынында;
нӧкӧри В. Шонкоровло Кујурлуныҥ кӧлинде

Каруулар берер ӧй

Курч перолу журналисттердиҥ тоозында адымды адаганыгар учун быйан болзын, кӱндӱлӱ кычыраачылар, jе ол эмди тургуза слердиҥ кӱӱнигер ле ижемjигер болзын. Бичиген материалдарымды эске алынып кӧрзӧм, олордыҥ ортозында курч ла материалдар кӧрӱнбейт. Кажы ла кижи, байла, эткен керектери, бӱдӱрген ижи керегинде сананып jӱрет.

Бичиген сӧстӧрим улустыҥ jӱректерине jедет пе, олордыҥ ижи-тожына кичинек те болзо, jӧмӧлтӧзин jетирет пе? Бу тегин сурак эмес, оныҥ да учун ого карууны ак-чек берер керек.

Бӱгӱнги ӧйис jаҥырта тӧзӧштиҥ, тартыжуныҥ ӧйи. Бу тартыжуда кажы ла кижи бойыныҥ jерин табар ӧй jеткен деп бодойдым. Канчазын jаҥырта тӧзӧш керегинде бийик сӧстӧр айдарыс, бой-бойысты кычырарыс? Анайып бис jакшы керектерди сӧстӧрлӧ туй базып та саларыстаҥ айабазыс. Бӱгӱн, мен сананзам, бис ӧткӧн jылдарды, ада-энелеристиҥ jастыраларын кӧп критикалайдыс. Андый критика керек, jе ӧткӧн jӱрӱмди билип аларга кичеенип, бойыстыҥ ӧйисти ундыбайлы. Он-он беш jылдаҥ балдарыс бистеҥ jаҥырта тӧзӧш учун сураза, олорго чокым каруу jандырып болорыс па? Кем кандый билбезим, jе бӱгӱнги ижимле меге каруу jандырарга кӱч болор. Чынын айтса, jаҥырта тӧзӧшкӧ билдирлӱ jӧмӧлтӧ этпегем деп айдарга jараар.

Улус газетти сакыыр, ого иженгилеер, бӱдер учурлу. Jе бис кычыраачыларга эмеш кӱч jедедис пе, кандый. «Слердиҥ газетте кычыргадый материалдар jок» деп бир кезик кычыраачылардыҥ айдары да jолду. Чын, эл-jонды кӱйбӱреткен, олорды санандырган курч сурактарлу материалдар ас чыгат. Биске не, кем чаптык эдет? Недеҥ, кемнеҥ jалтанадыс? Улус бисти jастыра оҥдоор деп коркыйдыс па? Jе качан-качан ачык-jарык jӱрӱмге ӱренер керек эмес пе? Эмезе jаҥжыкканы ла аайынча нени де кӧрбӧӧчи, нени де билбеечи болуп, тыш-амырыска ла базып jӱрерис пе? Бу суракты мен эҥ озо бойыма, кожо иштеген нӧкӧрлӧримниҥ алдында тургузадым. Бис, газеттиҥ ишчилери, кычыраачыларга тӧлӱлӱ.

Кӧп улустаҥ «jаҥырта тӧзӧш биске jетпеген» деп сӧстӧр угарга келижет. Мында кем бурулу? Бойыс. Мынайып ла нени де этпей отурзас, jаҥырта тӧзӧш биске качан да jетпес. Jӱрӱмде дезе коомой кылык-jаҥдар, jарабас керектер эмди де толтыра. Кӧп учуралдарды бис бастырабыс jакшы билерис, jе унчугышпайдыс, нени де сакыйдыс. Нени? Качан бис бойлорыста jалтаныштыҥ, керксинбестиҥ кӱӱн-санаазын jоголторыс?

30. 12. 1988 jыл.

Санаалу улус
(Jадын-jӱрӱм керегинде санаалар)

Турачак райондо командировкада jӱреле, бир таныш кижиге jолугып куучындашкам.

— Кандый jӱреер, мындагы улуста не солундар бар? — деп сурагыма ол мындый каруу jандырган эди:

— Бистиҥ jӱрӱмде не солундар болор деп… ӧтӧккӧ уймалган, тоозын-тобракка бастырткан jадырыс ла. Кемге де кереги jок улус. Санаалу улус эмди бастыразы городко кӧчкӱлеп jат, анда jуртагылайт. Jурттарда бистий ле барар, кирер jери jок немелер арткан.

Меге бу сӧстӧрди угарга нениҥ де учун эп-jок ло эрикчелдӱ болгон. Таныжым кӱӱн-санаамды билип ийгендий, куучынды ӧскӧрткӧн, jе кандый да jартап айдып болбос буруныҥ сезими jӱрегимде артып калган. Мындый сӧстӧрди ӧскӧ дӧ улустаҥ угарга келишкен. Кичӱ-Ийин jуртта клубтыҥ заведующийи ле библиотекари ижи, jадын-jӱрӱми, jурттыҥ салымы керегинде база ачу сӧстӧр айдышкан.

— Jе, бу бистиҥ jерде кандый кижи jадар? Jаҥы туралар туку 50-чи jылдардаҥ бери тудулбай jат. Медпункт jок. Клубы экинчи jыл jазалда, качан белен болорын база кем де билбес. Jашӧскӱрим jӱрӱп jат дежедис. А jазап сананып кӧргӧжин, олор нениҥ учун jӱрбейтен? Мында нени сакыыр, нени айланар? Бис карган ада-энелеристи ле таштап болбой, jӱрӱмис анайда ла ӧдӱп калган. Кезикте тен кижиниҥ ыйы келер…

Jурт jердиҥ салымы. Ол ло Турачакта бис Шунарак деп jуртта болгоныс. Jурт та деп оны канайып айдар. Чалкан-баргаалардыҥ ортозында, анда-мында тоолу ла туралар кӧрӱнет. Мал-аштыҥ табыжы да, балдардыҥ ӱндери де угулбайт. Озодо Шунаракта совхозтыҥ фермазы болгон. Оноҥ jурт бир эмештеҥ jайрадылып баштаган. Улус кӧчкӱлеп, jашӧскӱрим jӱрген. Эмди мында jӱк ле каргандар арткан. Барар jери де, кӱӱни де jок улус. Бир ле jурт, jе ол андый ок jерлердиҥ салымдарын jакшы керелейт. Jе кажы ла кижиде jӱрӱмде бойыныҥ талдаган jолы, салымы бар. Кычыруларла бу сурактыҥ аайына чыгып албазы кажыбыска ла jарт.

Улус jурттардаҥ городко нениҥ учун кӧчкилеп jат? Кажы ла учуралда бойыныҥ шылтагы. Бу jуукта автовокзалда база бир таныжыма туштагам. Ол Чамалда ӱредӱчи болуп иштеп турган эмтир.

Ол база бир jыл иштеп ийеле, городко кӧчӧрим деп куучындады: «Акча jууйла, тура садып аларым. Jурт jер кӱӱнге торт ло тийди. Jайгыда ӧлӧҥ белетеери кыйын-шыра. Ас-мас ӧлӧҥ белетеп алзаҥ, кыжыла оны кымакайлап, тыркыраар керек. Ого jӱк одынла школ jеткилдеп турганы jакшы… Jурт jердеги jадын-jӱрӱм качан да jеҥил болбогон. Мында этти, сӱтти ле ӧскӧ дӧ аш-курсакты магазиннеҥ белен садып албазыҥ. Ончо немени кызыл колдыҥ кӱчиле иштеп алар керек. Jурт jердеги улустыҥ ижи-тожын тоолоорго до кӱч. Jӱк ӧлӧҥ белетешти де сананза, не аайлу иш. А одын белетеш, ӧскӧ иштер кайда? Jе jурт jердиҥ улузы мал-аш азыраарынаҥ ла одын белетееринеҥ ле кӱчсинип, город jаар кӧчкилейт деери ас. Мында тӱҥей ле иштеер керек. Городто до курч сурактар толтыра. Кезикте тӱжине де кирбеген сурактарла jӱзӱн-jӱӱр учреждениелерди кериирге келижет.
— Квартира jок, айылдар сайын канча jылдардыҥ туркунына jатканысты сананзам, торт ло кайкайдым. Городтоҥ нени кӧрӱп, онойдо албадандыс не? Эмди болзо, колымды jаҥыйла, деремне jаар кӧчӧ берер эдим — деп, городто jатканы удай берген кижиниҥ мындый куучынын уккам. — Эмди туралу, машиналу, тоозы jок мал-ашту отурар эдим. Jурт jердеги улус на аайлу бай jаткылап jат. Кижи jаҥыс ла аш-курсакла, ар-jӧӧжӧлӧ бай эмес. Не-не, jе аш-курсак-тамак, jӱзӱн-jӱӱр jӧӧжӧ ас та болзо, jурт jерлерге jедип jат. Улустыҥ да jадынын коомой деерге болбос. Калганчы ӧйдӧ улустыҥ амыраар, бош ӧйин ӧткӱрер айалгалары jурт jерде jаранып, ӧҥжип jат. Андый jурттардаҥ jашӧскӱрим jӱрбей jат. Кезик улус бир-эки jылдыҥ бажында тӧрӧл jерине кайра бурылгылайт.

Кӧчӱш кандый да учурлда jеҥил керек эмес. Ол jылыйтулар jогынаҥ ӧтпӧй jат. Jурт jердеҥ городко кӧчӱп, нени jылыйтып турганын кижи, байла, jӱк кийнинде, jылдар ӧткӧн соҥында оҥдоор. Кезик улус кӧчкӧниниҥ шылтактарын балдарын ӱредип аларга сананган амадуларла jартайт. Чын, городто балдарды ӱредериниҥ ле таскадарыныҥ эп-аргалары эмеш кӧп. Мында аҥылу школдор до, ӱредӱлӱ специалисттер де бар. Анайдарда, Турачак райондогы таныжымныҥ санаалу улус керегинде сӧстӧри чын ба? Jурт jерде чындап та, барар, кӧчӧр аргазы jок улус арткан ба?

Jурт jердеҥ кӧчӱп, городтыҥ улузыныҥ тоозына кожулган бойым анайып айдарга меҥдебес эдим. Бис-тиҥ тазылдарыс — jерде. Кажыбыс ла чыккан-ӧскӧн jериниҥ алдында jаан тӧлӱлӱ. Тӧрӧл jерис бисти ӧрӧ кӧдӱрип, jӱрӱмниҥ jолдорына чыгарган. Городто бо, jуртта ба, мал ижинде бе, айса ӧскӧ иште бе — кажыбыс ла тӧлӱлеристи jандырадыс. Ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ jолын улалтып, чыккан-ӧскӧн jеринде иштеп jӱрери — jаан керек. Ол дезе ого акту кӱӱн-санаазын беринип иштегенде, jаан ырыс сыйлайт. Ол ло бастыра jӱрӱмин, арга-чыдалын мал ижине берип, карыганча jаҥыс иште иштеген кижи санаалу эмес пе? Кем де тӧрӧл jериле айрылыжып, jӱрӱминиҥ ырызын ыраак талалардаҥ бедиреген, ол дезе талдаган jолынаҥ чыкпаган, сӱӱген керегин неге де солыбаган. Тӧс сурак кижи кайда jуртаганы ла иштегени эмес, а jӱрӱмди канайып jӱргенинде.

Кӧчӱш — ол бир jерди ӧскӧзине солыганы эмес. Ол бӱткӱл психология. Тӧрӧл jеринеҥ кӧчӱп, кижи тазылдарын ӱзет. Оныҥ да учун баштапкы кӧчӱш кижиге кӱч берилет. Кижиде сӱӱген jери болор учурлу. Оноҥ ӧскӧ кандый ла jерде ол бойын айылчыдый бодоп jӱрер. Тӧрӧл jер — ол соотоп jӱретен тала эмес. Ол кижиниҥ ӧркӧлӧп баскан кобылары, ӧлӧҥ чаап ӱренген jалаҥы, балдарыныҥ баштапкы алтамдар эткен jолычактары. Кижи кандый ла талаларга барып, кандый да ыраакта jӱрзе, ойто чыккан-ӧскӧн jерине бурылар деп айдыжып jат. Бу ла кӱндерде мени база бир кижиле туштажу сакыды. Ол городко былтыр кӧчӱп келген. Каа-jаада эки-ӱч сӧслӧ солундарысты угужадыс. Бу туштажуда «Кандый jӱрӱҥ?» дезем: — Ойто кайра кӧчӧргӧ jадым. Городто чыдашпадым. Кажы ла кӱн деремнем тӱжелет. Мында нени jылыйткам деер? Сеге андый кӱӱн келбейт пе? — деп удура сурады.

Мен унчукпадым. Бойыҥды оҥдоп болбой jадала, улусты оҥдоп кӧр…

А. Матин, 21. 04. 1988 jыл.