Алтайдын Чолмоны

Бичик – баазы јок байлык

10.08.2023

Ӧткӧн јылда бис, Алтай Республиканыҥ эл-јоны, Туулу Алтай автоном областьтыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын кӧдӱриҥилӱ айалгада темдектегенис. Орой кӱскиде республикан эки газеттиҥ – «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» ла «Звезда Алтаяныҥ» јӱс јылдыктары темдектелген. Юбилейлик байрамдар быјыл да улалып јат. Темдектезе, революцияныҥ кийнинде бичик-билик билбес улусты ӱредӱге, культурага таскадарын быжулаар амадула тӧзӧлгӧн педагогический техникум кӱскиде 95 јылдыгын темдектеер. Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзи 65 јылдыгын темдектеерине белетенет. Бис, «Алтын-Туу» издательствоныҥ ӧмӧлиги, база толо јажыска белетенедис.

Алтай тилле баштапкы бичиктер 19-чы чактыҥ экинчи јарымында чыгып баштаган. 1868 јылда алтай «Букварь», 1869 јылда «Алтай тилдиҥ грамматиказы» кепке базылган. Бу бичиктерди билимчи-лингвист В. А. Вербицкий ле јарлу алтай бичиичи, кӧчӱреечи М. В. Чевалков тургускандар. Тӱӱки-билимчилердиҥ темдектегениле болзо, биске озогы ӧйлӧрдӧҥ алтай тилле 200-ке јуук бичиктер арткан, олордыҥ кӧп нургуны мӱргӱӱлле колбулу. Бу бичиктер ончозы ӧскӧ тергеелерде – Петербургта, Казаньда, Москвада, Томскто кепке базылган.

Алтай Республиканыҥ Государственный архивиниҥ темдектегениле болзо, Ойрот областьтыҥ национал издательствозы 1933 јылда 10 августта тӧзӧлгӧн. Ол керегинде ВКП (б)-ныҥ Ойрот областной комитединиҥ 10.08.1933 ј. чыгарган «Ойротияда партийный издательство тӧзӧӧри керегинде» јӧбинде айдылат. 1953 јылда ол Горно-Алтайсктагы бичиктер кепке базып чыгарар издательство деп ӧскӧртӧ адалган. 1992 јылда оныҥ ордына «Ӱч-Сӱмер – Белуха» бичик басма тӧзӧлӧт. 2008 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 126 номерлӱ јӧбиле «Ӱч-Сӱмер – Белуха» бичик басманы, балдардыҥ «Солоҥы» журналыныҥ редакциязын ла «Алтай Телекей – Мир Алтая» журналдыҥ редакциязын бириктирип, «Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу» деп јаҥы учреждение тӧзӧлгӧн.

XX чактыҥ баштапкы јарымында издательствоныҥ тӧзӧлгӧниле, тӱӱкизиле колбой Госархивтиҥ ле тӱӱкичилердиҥ јетирӱлери ортодо келишпестер бар болгонын темдектебеске болбос, је бир ӧйдӧ ончозы јарталар деп иженедис.

Бӱгӱнги кӱнде «Алтын-Туу» алтай, орус тилдерле бичиктер чыгарып, Алтай Республикада кеендик литератураны ӧскӱрерине, культураныҥ материальный эмес байлыктарын эл-јонго јетирерине сӱрекей јаан камаанын јетирип јат. Јылдыҥ сайын бис одуска јуук башка-башка бичиктер кепке базадыс, ол тоодо јербойыныҥ ады-чуузы јарлу бичиичилериниҥ чӱмдемелдери, литературада баштапкы алтамдарын эдип турган јиит улустыҥ бичигендери, тӱӱкиле, чӱм-јаҥдарла, јаҥжыгуларла колбулу јуунтылар.

«Алтын-Туу» издательство алтай тилле бичиктер кепке базып чыгарып турган сок јаҥыс ӧмӧлик учун, бис тӧрӧл алтай тилисти ӧскӱрип, оны тузаланарын элбедип, бала-барка тилин билерине камаанысты јетирип турганысты јакшы оҥдоп јадыбыс. Темдек эдип, калганчы ӱч јылдыҥ туркунына бӱдӱрген ижибисти алалы. Кай чӧрчӧктӧрдиҥ «Алтай баатырлар» деп јуунтызыныҥ алты томы катап јаҥыдаҥ чыкты. Л. В. Кокышевтиҥ чӱмдегениниҥ 6 том јуунтызын белетеп чыгардыс. Б. У. Укачинниҥ, К. Б. Тӧлӧсовтыҥ толо јаштарына учурлай бичиктери чыккан. А. О. Адаровтыҥ чӱмдемелдериниҥ јуунтызын пландап, ӱч томын чыгарып койдыбыс. Анайда ок Б. Я. Бедюровтыҥ, И. И. Белековтыҥ, К. Э. Тепуковтыҥ, С. М. Сартакованыҥ, А. Я. Ередеевтиҥ, Т. Н. Акулованыҥ, Б. Т. Самыковтыҥ, Н. Б. Бельчекованыҥ бичиктери кепке базылып чыккан. Јиит бичиичи Айару Тохтонованыҥ куучындарыныҥ «Бистиҥ улус» деп адалган јуунтызын кычыраачылар сӱреен јарадып уткуган эди. Орус тилле Л. Кокышевтиҥ, Б. Укачинниҥ повестьтери кепке базылган.

Јаан ајару балдардыҥ бичиктерине эдилип јат. Олор бийик чыҥдыйлу, јараш јуруктарлу, колго тударга эптӱ, кычырарга јилбилӱ болзын деп кичеенедис. Темдектезе, бойыныҥ ӧйинде јарлу алтай бичиичи П. Кучияк ла Москванаҥ келген эпши кӧчӱреечи А. Гарф Алтай ичиле јоруктап, кӧп алтай чӧрчӧктӧр јууп алала, олорды орус тилге кӧчӱрип, кепке баскандар. Былтыр бис бу бичикти М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган библиотекала кожо ойто катап чыгарып, балдарга учурладыс. Бичикти јараш јуруктарла јайалталу јурукчы Аржана Декенова кееркеткен. Балдарга чыккан бичиктердиҥ тоозында: К. Тепуковтыҥ, Б. Самыковтыҥ ӱлгерлери, «Сказки народов Горного Алтая», «Алтай чӧрчӧк» јуунтылар, А. Ередеевтиҥ куучындары.

Кажы ла јылдыҥ учында келер јылда чыгатан бичиктердиҥ планы тургузылып јат. Оны тургузар тушта библиотекарьлардыҥ, ӱредӱчилердиҥ, ада-энелердиҥ, кычыраачылардыҥ эрмек-шӱӱлтелерин угадыс, Бичиичилер биригӱзиле јуук колбуда иштейдис.

Калганчы јылдарда ижибистиҥ база бир јаан бӧлӱги – ол алтай тилдиҥ куманды, чалканду, туба ууламјыларыла бичиктер кепке базып чыгарары. Бу ишти акча-манатла Россияныҥ Национальностьтордыҥ керектери аайынча федерал агентствозы јӧмӧп јат.

Јаҥы бичик чыккан кийнинде ол керегинде газет, радио, интернет ажыра элбеде јарлап, Најылыктыҥ туразында кычыраачыларла туштажулар, таныштыру-презентациялар ӧткӱрери јаҥжыккан. «Солоҥы» журналдыҥ ээчий номери чыккан кийнинде баштамы класстарга, балдардыҥ библио-текаларына, садтарына айылдап, туштажулар ӧткӱредис.
Типографиядаҥ јаҥы ла келген, краска-будугы јытанып турган бичикти колго алзаҥ – кандый јаан сӱӱнчи. Оныҥ бӱктеринде солун ачылталар, јилбилӱ телекей, кайкамчылу салымду геройлор. Мындый туштажудаҥ канайып мойноор?! Бичик – ол баазы јок байлык.

Бистиҥ сурубыс: Горно-Алтайск кала, Чорос-Гуркинниҥ оромы, 38. Телефоны: 8 (388 22) 2-22-95, Iid.ra@mail.ru.

Татьяна ТУДЕНЕВА,
«Алтын-Туу» издательствоныҥ башкараачызы