Алтайдын Чолмоны

«Кӱӱ мени јаантайын олјолойт»

24.08.2023

Кажыбыс ла јаҥы чӱмделген алтай кожоҥ ол эмезе кӱӱ ак-јарыкка чыкканда, сӱӱнип угадыс. Бу ла јууктарда соцсетьтерди база бир кӱӱ айлана сокты. Коштой тургузылган фотојурукты ајыктап, јерлежим Василий Кошевти таныдым. Фотојурукта јииттиҥ башка-башка алтай ойноткыларла ойногоны кӧрӱнет. Керектиҥ аайын угарга, экӱ туштажып, эптӱ отурып, эрмек-куучын ӧткӱрдибис.

— Василий, баштап тарый кычыраачыларысты таныштырып, бойыгар керегинде куучындап берзегер?

— Мениҥ адам Юрий Лазаревич деп кижи болгон, энем — Тамара Трифоновна, кыс ӧбӧкӧзи Бадыкина. Сӧӧгим кӧбӧк, чыккан-ӧскӧн јерим Улаган јурт. Кичӱ тӧрӧлимде школды ӱренип божодоло, Горно-Алтайсктагы политехнический колледжте ӱренгем. Специальнозым — программист. Айылду-јуртту, тӧрт јашту уулчагым чыдап јат.

— Кеендиктиҥ телкем телекейиле Слерди кандый јилбӱ колбойт?

— Кожоҥдоорын кожоҥдобой јадым, ачыгынча айдайын. Мен кӱӱни алтай ойноткылар ажыра чыгара кӧргӱзерге чырмайадым. Кандый алтай кӱӱлик ойноткы бар, ончозыла ойнойдым: топшуурла, шоорло, икилиле, комусла, јадаганла. Орус албатылык кӱӱлик ойноткыларды алар болзо, баянла, гармошкала, анайда ок фортепианоло ло гитарала. Бир сӧслӧ айтса, колыма кандый кӱӱлик ойноткы тудулар, ойноп ло ийедим (кӱлӱмзиренет).

— Айдарда, Слер кандый да кӱӱлик ӱредӱ алганыгар ба?

— Бала тушта, байла, ончо балдардый ок, кӱӱлик ойноткыларга ӱренерге балдардыҥ кеендигиниҥ сургалына јӱргем. Јайалталу таскадаачылар, ӱредӱчилер туштап, беш јылга ӱренип чыккам. Баштапкы ӱредӱчим — баянла ойноп ӱреткен Роман Владимирович Саланханов. Ол мени јаҥыс ла баянла ойноорына эмес, је бу кӱӱлик ойноткыла ойноорго ӱренип алала, ӧскӧ кӱӱлик ойноткыларла јеҥил ойной берер эдип таскаткан ченемелдӱ, каруулу, ады-јолы јаан таныктаҥ бичилген Ӱредӱчи. Роман Владимирович ончо ло кӱӱлик ойноткыларла ойноор кижи. Мен кеендиктиҥ јолын ачып, ӱредӱчимди кӧрӱп, ого тӱҥей болорго чырмайгам. Кажы ла таскадуныҥ кийнинеҥ кӱӱни оноҥ тыҥ сӱӱп баштайтам. Р. В. Саланханов бойы Кош-Агаш аймактаҥ, бистиҥ аймакта кыска ӧйгӧ иштеп, ойто кайра кичӱ тӧрӧлине јӱре берген.

База бир канча ӧйдӧҥ мени баянла ойноорына ӱредерге Ю. И. Кымындынов алган. Юрий Иосифович база јайалталу ӱредӱчи, бу сургалды оныҥ канады алдынаҥ ӱренип божотком. Кеендиктиҥ сургалында ӱренип турарымда, топшуурла ойноор класс ачылган. Оныҥ ӱредӱчизи А. М. Тымыев болгон. Мен баянла коштой топшуурга јӱрӱп баштагам. Александр Михайлович Новосибирск калада консерватория божоткон, кӱӱлик бийик ӱредӱлӱ, јайалталу ла јалакай ӱредӱчи. Ол мени эки кылдыҥ јажыттарына таскатканына оморкоп јӱредим. Бу ок сургалда фортепианоло јилбиркеп, бош ӧй болзо, ойноп туратам.

Кайда-кайда јараш кӱӱ уккамда, колыма туткан ла кӱӱлик ойноткыла оны ойноп ийедим. Анчада ла, «кӱӱлик инструменталканы». Темдектезе, «Одинокий пастух», Лео Райстыҥ «Chaski» ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Он јылдаҥ ажыра ОМОН отрядта иштеп, узак ӧйгӧ кӱӱлик ойноткыларла ойнобогом. Бу иште бойыныҥ некелтези, «дисциплиназы» ине, оныҥ учун кӱӱле јилбиркеер ӧй болбогон.

— Албатыныҥ сӱрекей јараш кӱӱлик ойноткызы шоорло ойногон «Одинокий пастух» кӧп кӱӱ сӱӱчилердиҥ јӱректерин бактырат. Слер шоорло качаннаҥ ала ойноп јадыгар?

— Хакас јеринде Абакан калада јадып турган нӧкӧрим Аржан Туденев меге шоор сыйлап берген эди. Бир канча ӧйгӧ ол кайда да тактаныҥ ӱстинде, кӧскӧ кӧрӱнбес јерде јаткан.

Бир бош ӧй келижерде, ойноп кӧрзӧ кандый болор деп, колго туттым. Канча кат турада јададым, ӧй лӧ болзо, балконго чыгып, ойноорым. Кажы ла катап кӱӱлик ойноткыны колыма алгамда, ого сӱӱжим тыҥый берет. Јилбӱӱм мени ала согуп, оноҥ јараш ойноор кӱӱним келет. Ол кандый да аҥылу ойноткы. Јӱрегим кӱӱге бактырып, јайым кушка тӱҥей кайкалап уча бергемдий билдирет. Шоор јанынаҥ кӱӱниҥ јолында баштапкы ӱредӱчим Р. В. Саланхановко баштандым. Бу јараш кӱӱлик ойноткы мени јилбиркедип, јӱрегимди бактырды деп ачыгынча айдындым. Роман Владимирович сӱӱнип, јажыттарыла таныштырып, эп-сӱмелериле ӱлешти.

— Икили база јилбилӱ кӱӱлик ойноткы. Ол слерди незиле јилбиркедет?

— Эйе, икили — чӱмдӱ кӱӱлик ойноткы. Оныла ойноорго сӱрекей кӱч. Алган ла јерде ӱренип болбозыҥ. Баштап тарый топшуурла ойноп ӱренер керек. Нениҥ учун дезе оныҥ «техниказы» аҥылу.

Мен икилини эки јылга тартып келдим. Баштапкы ла катап бу ойноткы меге «Сайып Сайак» деген бурят чӱмдемелди угарымда, сӱрекей тыҥ јараган. Оноҥ ло бери мениҥ икилиге кӧрӱжим аҥылу. Меге анчада ла сабарларды јӱгӱртип ойноор эп-арга (вариация) јарайт. Калганчы ла ойноп ӱренген кӱӱлик ойноткым икили болор. Ол меге бир эмеш кӱчке келишкен. Је ойноп ӱренип алар деген јилбӱ бир де ӧчпӧгӧн. Чырмайып ӱренгем. Эмди меге ол ойноткы сӱрекей тыҥ јарап јат.

— Башка-башка кӱӱлик ойноткыларла бир кӱӱни ойногонын мен баштапкы катап кӧрӱп-угуп јадым. Јажыттарыгарла ӱлешсеер?

— Кӱӱни баштап тарый лаптап угадым. Кажы ла кӱӱлик ойноткыла аҥылу бӧлӱк-партияларды ойноп, аудиого бичип аладым: топшуур, шоор, јадаган, икили, комус. Ол бичилген ӱзӱктерди бир эдип јуунадып ийгенде, текши произведение чыгып келет. Мындый јайаандык ууламјыла јилбиркегеним меге канча јылдарга амыр бербеген. Ӧрӧ айдылган кӱӱ – мениҥ баштапкы ла чӱмдемелим, алтамым. Ӧй келишпей турган деп айдып болбозыҥ. Јилбӱ бар болзо, ӧйди табып ийериҥ. Бир ле кӱӱ јӱрегиҥе тийип, санааҥды эбирип турза, сен ӧскӧ нени де эдип болбозыҥ. Ол кӱӱге бактырып, «оорый» бередиҥ.

Бу да баштапкы ижимди кыскарта белетеп, јӱк ле тӧрӧӧн-туугандарга ийген болгом. Је ол видео капшай таркап, соцсетьтерге чыккан. Бир ле кӱнге эки муҥ кижи кӧргӧнин ајаргам. Је бойым соцсетьтер апарбай јадым. Менде андый јилбӱ јок.

— Эл-јонныҥ, тӧрӧӧн-туугандардыҥ кӧрӱм-шӱӱлтелерин угуп, кандый шӱӱлте јайа тартат?

— Видеолорды баштап ла мен бойыма ла эткем. Кемге керек ол, кем оныла јилбиркеер, угар деп сананып туратам. Эл-јон ортодо видеолордыҥ ӱзӱктери таркай берерде, кӧп таныштар телефон согуп, Ватсапла бичип, кӱӱниҥ бӱткӱл чӱмдемел-кееркедижи бар ба, ӱлешсеер деп баштангылаган. Кӧп јылу сӧстӧр, кӱӱнземелдер айдылган.

Эмди мен кӱӱ угаачыларга чӱмдемелдерим јарап турган, оноҥ јараш эдип кееркедип ойноор керек деп билип јадым. Узун кӱӱ ойногондо, ого видеоклип кожор керек. Айдарда, јайаандык јол элбеп јат. Шӱӱлтелер, бӱдӱретен амадулар база бар ла. Јакшы, чыҥдый иш бӱдӱрерге бичийтен јакшы аппаратура, видео соготон камера болор учурлу. Бу баштапкы алтамдарым јӱк ле «любительский» деген оҥдомолго келижет. Кӱӱ бичииринде меге база кӧпкӧ ӱренер керек.

Бӱгӱнги кӱнде тергееде профессионал студия јок. Аппаратура ончо бар да болзо, оныла иштеп билер керек ине. Оныҥ учун јарлу кожоҥчылардыҥ кожоҥдорын бичидип турган студияларга барып, суранып, кӧрӱп, ӱренедим. Барнаул калага јоруктагам. Эмди акча-манатты келиштирип, кӱӱ бичидерине ӱренерге амадайдым. Алтай кожоҥчылардыҥ, кӱӱчилердиҥ чӱмдемелдерин профессионал кеминде бичидип иштеерине јол баштайдым.

— Тургуза ӧйдӧ кайда иштеп-јолдоп јӱредигер?

— Майма аймактагы культураныҥ тӧс јеринде, Сайдыс јурттыҥ «Чаптыган» ӧмӧлигинде аккомпаниатор болуп иштейдим. Бош ӧйдӧ «Эре-Чуй» ӧмӧликте икилиле, шоорло, баянла ойнойдым.

— Јайалта угы-тӧзинеҥ улалып келер дегенине келиштире сурап ийейин. Слердиҥ угаарда кожоҥчы-бијечи улус бар ба?

— Адам Юрий Лазаревич тракторист болуп иштеген кижи болор. Тракторлу маҥтадып јӱрзе, јаантайын кожоҥдоп туратаны санаама јакшы кирет. Темдектезе, Ю. Шатуновтыҥ «Белые розы», «Седая ночь», М. Магомаевтиҥ ле ӧскӧ дӧ јарлу кожоҥчылардыҥ кожоҥдорын. Адамныҥ эки эјези аҥылу кӱӱлик ӱредӱ јок то болзо, сӱрекей јараш кожоҥдогылап јат. Энемниҥ јанынаҥ алза, кожо чыккан карындажы Юрий Трифонович Бадыкин культурада јажына иштеген ады јарлу чураначы, кожоҥчы. Ӧткӧн јылда Улу јеҥӱниҥ байрамына учурлай бис экӱ тӱҥей баянла ла морин хуур кӱӱлик ойноткыла ойноп, видеоклиптер сокконыс. Морин хуур – ол бурят, монгол албатылардыҥ јебрен кӱӱлик ойноткызы. Аттыҥ кылынаҥ белетелип јазалган эки кылду ойноткы болор. Грифтиҥ бажын аттыҥ бажына тӱҥейлеп јазайдылар.

— Кӱӱле колбулу кижи кожоҥдоп то турган болбойоор?

— Мениҥ бойымда кожоҥдоор јилбӱ јок. Кожоҥдордыҥ кӱӱзин угадым, кандый кӱӱлик ойноткылар ойноп турганын, олордыҥ бӧлӱк-партияларын тыҥдайдым. Кожоҥчы кижи кожоҥды укканда, оныҥ сӧстӧрин ӱренип алала, кожоҥдоп јӱрерге амадайт. Менде баштапкы јерде — кӱӱниҥ јаражы. Кӱӱни уксам, оны кӱӱлик ойноткыла тӱрген ле ойноп, аудиого бичидип саладым. Бир кӱӱлик ойноткыла ойноп ийзем, база бир кӱӱлик ойноткыла ойноп ийер кӱӱним келет. Онойып ла улалат.

— Солун ууламјыда јараш иштер кӧп болзын деп кӱӱнзейдим. Эрмек-куучын учун алкыш-быйан.

Хамида ТОЛТОКОВА