Алтайдын Чолмоны

«Кабай болгон Эре-Чуйымнаҥ — кӱчим ле кӱӱним…»

24.08.2023

«Ӧй» деген ӱзӱлбес агынныҥ кандый да бӧлӱги сӱрекей ныкта болуп турган болор бо деп, Сайлугемниҥ эл паркында тӧзӧлгӧнинеҥ ала иштеп келген Мая ЕРЛЕНБАЕВАЛА куучындажадыс. Бодогондо, тергеебис республика болуп јатканынаҥ бери кӧп тӧ ӧй ӧтпӧгӧн. Је бу јуукта ла, 30-40 јыл мынаҥ кайра болгон керектер озогы тӱӱкидий. Олордыҥ керечилери ле туружаачылары дезе эмди ле ортобыста јӱрет.

Аҥылу коруда болгон бу кайкамчылу јерди кӧрӧргӧ келген кӧп тоолу јорукчыларга, Алтайда јаткан биске де Мая Таберековна Сайлугемниҥ эл паркыныҥ кӧгӱс-ойындый. «Мая – душа Сайлугемского парка…» – деп, эл паркыла колбулу иштеген орус таныжым айткан эди…

«Чыдаган јерим – Кӧкӧрӱ»

– Мен Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱ јуртында чыккан-ӧскӧн кижи. Адам, Ерленбаев Таберек Койотович, бастыра јӱрӱминде мындагы «40 лет Октября» колхозто прораб-строитель болуп иштеген. Оныҥ адазы, Койот деген кижи, тӱҥӱрлӱ кам болгон. 1937 јылда оны апарып адып койгон. Кош-Агаш аймактыҥ ЗАГС-ынаҥ бу кижиниҥ корогоны керегинде кере бичик чыккан, ондо Койот 1958 јылда јӱректиҥ оорузынаҥ божогон деп бичилген. Республикан архив-кӧмзӧниҥ јетирӱлериле дезе, оны кышкыда, 1937 јылда јаҥар айдыҥ 30-чы кӱнинде, адып койгон… – деп, Мая Таберековна куучындайт.

— Казахстаннаҥ бистиҥ јерге јоруктап келген бир археолог-этнограф менеҥ: «Сен казах па?» — деп сураган эди. Мен телеҥит, сагал сӧӧктӱ кижи деп айткам. «Ӧбӧкӧҥ нениҥ учун Ерленбаева» деп кайкаган. Бисте Ерленбаевтер, Турдубаевтер, Талкыбаевтер ле о. ӧ. су-алтай ӧбӧкӧлӧр бар дегем. «Нениҥ учун сен Таберековна?» деп, ол кижи сурап јат. Мен алдында адамнаҥ «Слер нениҥ учун казах атту» деп сурап туратам. Олордыҥ Кош-Тал ба, Чок-Тыт па деген јерде коштой јаткан айылдаштары казах улус болгон эмтир. Адамныҥ билезинде уул ла бала чыкса, божоп калар. Адам чыгарда, казах айылдажы оны Таберек деп адаган.

Байагы билимчи кижидеҥ «таберек» дегени не деп сураарымда, бу сӧс араб тилдеҥ келген, «благость» дегени деп айткан. Бу кижиле бис бир неделеге јоруктаганыс, Кабай-Ташта, Јӱс Тытта болгоныс. Ол мени «Мая благостная» деп айдар туру. Меге коркушту јараар болгон – деп, Мая каткырат.

– Энем база Кӧкӧрӱниҥ кижизи, энемниҥ јаан энези Темдек байдыҥ кызы болгон. Ол Улаганнаҥ келген, крестке тӱжӱрип койгон кижи, је тӱҥӱрлӱ кам болгон деп айдар. Бис оныҥ адын адабай турганыс. Энем де адабас, биске де адатпас болгон… Орустап «привет» дегени.

– Эзен деп атту кижи болгон бо?

– Эйе. Јети уулду, кату кылык-јаҥду кижи болгон деер. Аргалу-чакту улус. Кӧп ӧскӱс балдар азырап чыдаткан. Мениҥ энемди ол јааназы азыраган, оныҥ уулдарыла кожо чыдаган. Бу ла Яйтынов Таукен Тазымаевичтиҥ адазын мениҥ энемниҥ јаан энези азыраган не, ӧскӱс баланы. База Кудайберген деген казах ӧскӱс баланы. Бир эне-аданыҥ балдарындый, ончозы бой-бойлорына јуук, кару улус болуп ӧскӧн. Кудайберген чыдайла, Кӧкӧрӱде садучы болуп иштеген. Энем оны «акам» деп айдар. Јуртта кийим јунар эҥ баштапкы машинка менде болгон, акам эптеп берген деп мактанып турар.

Энем 1939 јылдыҥ кижизи, сӧӧги кӧбӧк, ады Совет. Совет јаҥ тӧзӧлгӧн ӧйдӧ чыккан кӧп балдарды јаҥы ӧйдиҥ солун сӧстӧриле адап туратан. Ол бастыра јӱрӱминде колхозто кассир, садучы болуп иштеген. Беш бала азырап чыдаткан. Адамла кожо јайгыда кыштуларды эбирип маҥтатканыс санаамда арткан. Ол кайда кандый ремонт керектӱзин темдектеп бичиир. 40 јылга јуук ӧйгӧ колхозтыҥ прорабы болуп, јуртты, оныҥ јайлу-кыштуларын туткан кижи не…

«Ӱредӱчилериме – алкыш-быйаным»

10 классты Кӧкӧрӱде божотком. Бу јӱрӱмимде Край Адарович Бидиновко сӱрекей јаан быйанду јӱредим. Ол школдыҥ директоры, алтай тидиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болгон. «Каргандар барда, олорло куучындажыгар, айткан бар-јок немезин бичигер» – деп, биске јакыыр. Бис 5-чи ле класстаҥ ала јаан јашту улуска барарыс, олордыҥ айткан табышкактарын, чӧрчӧктӧрин, јӱрӱми керегинде куучындарын угарыс. «Бу улустыҥ айтканы слердиҥ јӱрӱмигерге керектӱ болор» — деп, Край Адарович айдатан. Быјыл кӱчӱрген айда мениҥ 55 јажым толор. Балдарла куучындажып, бу керегинде мындый кижиниҥ јаан энези, таай энези, улдазы-тайдазы куучындаган дезеҥ, байа балдар, слер ондый јаан ба деп кайкажар. Јаан эмей а-а (каткырат), јаандарыстыҥ јажын кожуп ийзе, чын озогы кижи. Ӱйелердиҥ ӱзӱлбес колбузы дегени бу болбой. Край Адарович ӧрӧкӧнгӧ бу ӱредӱ-таскамалы учун јажына быйан.

Школды божодоло, мен пединституттыҥ алтай бӧлӱгинде ӱренгем. Је јетире ӱренбей, јӱре бергем. Амадаган ӱредӱме кирип болбой, Тожоҥтыда таможняда иштеген адамныҥ нӧкӧриниҥ сӧзиле, Горно-Алтайсктагы зооветтехникумды ӱренип божотком. Ол ӧйдӧ ЗВТ-да «совет школдыҥ» дейтен сӱреен тыҥ ӱредӱчилери иштеген ле мында алган билгирлер меге јӱрӱмимде де, ижимде де керектӱ болуп калган.

Бу 1991 јыл. Советтер орооны јайрадылган тӱреҥи кӱч ӧйлӧр. Тожоҥты јуртта электроот то јок, оҥду-башту иш те јок, улус аракыга кирген јер. Ветишчи болуп бого иштеерге коркыгам, адамага «мындый јерде иштебезим» деп айткам. Ол мени карамдаган болор, јӧпсинген. Мынайып, иштеер јолым Кош-Агаш аймактыҥ культура бӧлӱгинеҥ башталган – деп, Мая Таберековна эске алат.

Ол тушта культурада да јайрадылыш јаан, улус канча айларга ишјал албай турган ӧй. Аймактыҥ атту-чуулу «Чуй» ансамбли 1980-чи јылдардаҥ учында јайрадылган. Бу колхозтор ортодо тӧзӧлгӧн ӧмӧлик болгон, олордыҥ јӧмӧлтӧ-болужыла иштеген. Оогошто бу ансамбль бистиҥ јуртка ойын-концерттӱ келетени, автобустаҥ ак тере тондорлу, ак пыймаларлу артисттер тӱжетени санаама кирет. Бу ӧмӧликти ойто орныктырар, јурттарда клубтардыҥ ижин јаҥыдаҥ тӧзӧӧр кӱч ӧйлӧр болгон.

База бир јаан быйанымды ол ӧйдӧ аймактыҥ культура бӧлӱгиниҥ јааны болгон Раиса Кармасовна Тековага айдар кӱӱним бар. 1997 јыл. Алтай Республиканыҥ культура министерствозында культура ла тӱӱки аайынча агентство тӧзӧлгӧн. Биске бир специалист керек, сен ого јараарыҥ деп, Раиса Кармасовна мени сӧскӧ кийдирген. Мен иштеп баштаарымда, агентствоны Лев Мирославович Чевалков башкарган. Ол кижиниҥ кийнинеҥ кӧп јылдарга бу ишти Василий Петрович Ойношев башкарып апарган.

Бу ла ишке келеле, јилбилӱ јӱрӱм башталган. Мен Алтайдыҥ тӱӱкилик энчизин шиҥдеген јарлу билимчилер Владимир Кубаревле, Наталья Полосьмакла, Вячеслав Молодинле, атту-чуулу кӧп ӧскӧ дӧ этнографтарла, археологторло танышкам. Полосьмак меге бойыныҥ бичигин де сыйлаган эди. Ол ӧйдӧ ЮНЕСКО-ныҥ кижиликтиҥ энчизи болгон тооломына «Алтай – Алтын тууларды», ол тоодо Ӱкекти кийдирип турган. Мыныла колбой гран ары јаныныҥ ла бистиҥ ороонныҥ кӧп јарлу билимчилери, тюркологторы, алтаеведтери биске келетен. Олорло кожо јоруктаганым, укканым-кӧргӧним меге сӱреен јаан ӱредӱ-школ болгон.

Бу ла ӧйлӧрдӧ мен Барнаулда культураныҥ и искусствоныҥ академиязын заочно ӱренип божотком. Тергеебисте «Ӱч Эҥмек», «Аргут», «Белуха» деген ар-бӱткендик парктар ачылган.

2003 пе, 2004 пӧ јылда Манжерокто ар-бӱткенди корыыр сурактарга учурлалган јаан конференция ӧткӧн. Оныҥ ижинде туружып, эҥирде Кош-Агаштыҥ башкартузында спорт ло туризм аайынча специалист болгон Аманжол Сахарьяновло Ӱкекти ар-бӱткендик парк не этпезис деп куучындашканыс. Бу шӱӱлтени эртезинде конференцияда угусканыс. АР-дыҥ башкарузында иштеген Ю. В. Антарадоновтыҥ ла Эл Курултайда комитеттиҥ јааны болгон Н. М. Тайтаковтыҥ, Оҥдойдо «Ӱч Эҥмек парктыҥ» јааны Д. И. Мамыевтиҥ ле бу аймактыҥ јааны С. С. Тузачиновтыҥ, ӧскӧ дӧ улустыҥ јӧмӧлтӧзиле бир ле јылдыҥ туркунына, 2005 јылда, Ӱкекте ар-бӱткендик парк окылу тӧзӧлип чыккан. Мен ондо 2010 јылга јетире иштегем. Мынаҥ озо, 1998 јылда, амырын буспас јер болуп, Ӱкек Кадындагы ла Алтайский заповедниктерле, Алтын Кӧллӧ, «Белуха» ар-бӱткендик паркла кожо кижиликтиҥ энчизи болуп, ЮНЕСКО-ныҥ тооломына кирген.

«Эвересттиҥ эдегиле јойу базып…»

– 2000-чы јылдарда аҥылу корулу јерлер ортодо бой-бойлорыныҥ ижиле таныжар, ченемел алыжар кӧп ӱлекерлер болгон. Бистиҥ јерге Американыҥ ӧс калыгыныҥ, индеецтердиҥ, чыгартулу улузы келип турар.

2005 јылда бис, беш кижи – Чагат Алмашев («Алтай Республиканыҥ турумкай ӧзӱми» деген кӧмзӧ), Данил Мамыев («Ӱч Эҥмек» ар-бӱткендик парк), Светлана Шилова (Чамалда парк тӧзӧп турган), Руслана Топтыгина («Чуй-Оозы» ар-бӱткендик парк) ла «Укок» ар-бӱткендик парктаҥ мен Непал деген ороонго јоруктап јӱргенис. Бу јер-телекейдиҥ туулык јерлеринде јаткан калыктардыҥ јадын-јӱрӱмин, јаҥжыгуларын, санаа-кӧрӱмин шиҥдеген ле тӱҥдештирген билим-ӱредӱлик јорук болгон.

Јер-телекейдиҥ эҥ бийик туу-сыны Эвересттиҥ эдегиле 12 кӱн јойу басканыс. Бу ыйыктыҥ бийиги 8852 метр кире, Тибеттиҥ улузы оны Джомолунгма («Мать – богиня мира»), Непалда јаткандар Сагарматха («Лоб небес») деп адап турган эмтир. Эверестти «бактырган», оныҥ бажына эҥ озо чыккан улус – Јаҥы Зеландияныҥ альпинизи Эдмунд Хиллари ле Непалдыҥ шерпы-јол баштаачызы Тенцинг Норгей. Бу 1953 јылда болгон.

Тӱӱкиге ады-јолы кирген ол шерп Тенцингтиҥ уулы Ангрита бисле кожо альпинисттерге јол баштаган, кожын тарткан улустыҥ эҥ бийиктей јаткан Намче-Базар деген (3500 метр) јуртка јетире кожо баскан ла оноҥ Катмандудӧӧн јӱре берген. Бис дезе Тенцингтиҥ айлына јетире јойу басканыс. Ангританыҥ энезиле, Тенцингтиҥ ӱй кижизиле танышканыс, ол айылда узак чайлап, куучындажып отурганыс. Ол бисти шерптердиҥ картошколу ӧтпӧгиле кӱндӱлеген. Бу сӱрекей јилбилӱ туштажу болгон…

Оноҥ, бир јылдаҥ, ол Ангрита бистиҥ Алтайга айылдап келип јӱрген. Бис оныла Кадын-Бажы—Ӱч Сӱмерге јетире атту јоруктап јӱргенис. Бу кӧӧркий јӱрӱминде ат деп неме кӧрбӧгӧн не. Оныҥ јеринде улус јойу базып јат, јӱкти дезе сарлыктар апарат. Ол кижи јӱрӱминде баштапкы катап ат кӧргӧн.

Кожо Элтон Байерс деген американ кижи келген. Ол бастыра јӱрӱминде Непалда, Туулык институтта иштеген. Бир ӧйдӧ Непалдыҥ экосистемазы коркушту кунурап, бузулып барган. Агаш-ӧзӱми ас, кайа-таш јерде кӧбизинде бистиҥ артышка (арчынга) тӱҥей, је оноҥ эмеш узун агаштар ла ӧзӧт. Эверестке альпинисттер чыгып баштаарда, бу агашты одырып јылынарга тузаланып, јоголторго јеткен. Элтон Байерс баштагандар ол јердиҥ ӧзӱм-агажын, мындагы экосистеманы орныктырары аайы-нча јаан иш ӧткӱрип турган эмтир. Олордо сӱрекей кӧп экологиялык ӱлекерлер иштегени кайкаткан. Бис бу јорукта бойыска тузалу кӧп немени кӧрӱп-угуп билгенис.

Јол-јоруктары керегинде Мая Таберековна-ныҥ куучын-эрмеги, ӧскӧ калыктыҥ јадын-јӱрӱмин алтай кижиниҥ кӧзиле кӧрӱп, кӧксиле оҥдоп, тӱҥдештирип-ылгаштырып јӱргени меге јилбилӱ болгон. «Туулу-кырлу јерде јаткан калыктардыҥ јадын-јӱрӱминиҥ јаҥжыгулары, јаткан алтайына кӧрӱми, ар-бӱткенин корыыр кӧп курч сурактары тӱҥей» – деп, ол айдат.

– Байлу јерлер јанынаҥ кыргыстарла кожо јаан ӱлекер болгон. Олор биске келип, бис олорго барып, Кыргызстанныҥ ла Алтайдыҥ байлу јерлери керегинде кожо бичик те чыгарган эдис. Бис байлаган тууларысты ыйык деп айдадыс, кыргыстар байлу јерлерин база ыйык деп айдып турган эмтир – деп, Мая Таберековна куучындайт. – Олордыҥ байлу јерлеринде келген улуска бу јер, оныҥ учуры, байы-чӱми керегинде куучындаган шайык деген улус бар, смотритель аайлу. Јербойыныҥ ла улузы, јаан да, орто до јашту, эр де, эпши де кижи шайык болор аргалу. Олор акча-ишјал албай, јондык иш бӱдӱрет. Бис кӧп тоолу аржандар чыккан, бистиҥ Јуҥмалу ошкош, Манјулу-Ата деген јерди кӧрӱп јӱргенис. Кыргыстар аржанга барза, бис чилеп саҥ салбай јат, мӱргӱп, суранып эмденетен эмтир. Бисте кой сойорго, кан тӧгӧргӧ јарабас, олор ыйык јерге барза, кой сойып јат. Эҥирде базып јӱреле кӧрзӧм, эки ӱй кижи койдыҥ ичи-кардын арчып јат. Олорло јакшылажып, нени эдип турганын суразам, јӧргӧм эдип јадыс деп айткан. Кайкап кӧргӧним – јӧргӧмди јӱк чичке ичегелеринеҥ ӧрӱп турганы. Бис, алтайлар, јаан карынды арчып, тиле кезеле, карын јуула кожо ӧрӱп турганысты куучындадым.

(Куучын айас: Сайлугемниҥ паркына јоруктап келген балдарды азыраарга пастухтардыҥ коштой турган турлузынаҥ кой садып алгандар. Парктыҥ ишчизи Эркин Тадыров ол койды ӧзӧгӧн, Мая Таберковнала экӱ оныҥ ичи-кардын арчыганыс. Јаан карынды аҥтарып, јинин тӧгӧлӧ, ичине кайнаган изӱ суу уруп, оноҥ карынныҥ тӱгин кажайта кырганын мен кайкап кӧргӧм. Тӧмӧндӧй јаткан аймактардыҥ улузы јӧргӧмди карынныҥ тӱгин кырбай эдип јат, мынайда амтанду болбой деп сананадым. Бодогожын, јаҥыс ла Алтайдыҥ ичинде јадала, јаҥжыккан курсак белетеген јаҥжыгуларыс база аҥыланып јат. Этти де кайнадарыныҥ ла јиириниҥ чӱми-јаҥы, оныла колбулу кеп-куучындар кандый солун. Је бу база бир башка куучын – авт.).

– Иссык-Кульдыҥ јарадында, Чок-Тал деген јерде, байлу јерлерге учурлалган эл ортодогы база бир јаан конференцияда Африканыҥ, Тӱштӱк-Кӱнчыгыш Азияныҥ, Европаныҥ ла Американыҥ ӧс калыктарыныҥ чыгартулу улузы, СНГ-ныҥ ороондорынаҥ улус турушкан.

Бис, алтайлар, бу јуунныҥ кийнинеҥ Киргизияныҥ Талас облазында сӱреен јаан комплексти кӧргӧнис, оноҥ Кочкор-Ата деген ыйык јерге барып јӱргенис санаада арткан. Оныҥ шайыгы 83 јашту ӱй кижи бисти айлына кычырып, Алтайдаҥ келген тӧрӧӧндӧрим деп, кӱндӱӱ-кӱрее эткен, јурттыҥ јаан јашту улузыла сӱреен солун куучын ӧткӧн. Бу ла јорукта атту-чуулу кыргыс ла совет бичиичи Чингиз Айтматов чыккан-ӧскӧн Шекер деген јуртта болгоныс. Ч. Т. Айматовтыҥ мындагы музейин оныҥ јеени уул башкарып турган болтыр. Ол бичиичи божогон јыл болгон, јуукта ла Айтматовтыҥ 49 кӱнин ӧткӱргенис, ого 49 јылкы мал сойгоныс деп, ол куучындаган. Чингиз Айтматовтыҥ адазы партийный ишчи болгонын, оны 1937 јылда адып ӧлтӱргенин, бичиичи аткан кӧп улустыҥ мӧҥкӱзи јууган јердеҥ адазыныҥ сӧӧгин таап, тӧрӧл јерине экелип јууганын тӧрӧӧндӧри куучындаган.

Сайлугемниҥ паркыныҥ тӱӱкизинеҥ

Тӧс Азияныҥ туулык јерлеринде, ол тоодо Туулу Алтайда, аҥылу коруда јерлер тӧзӧӧри керегинде шӱӱлтелер туку 1917 јылдаҥ бери айдылып келген. 1984 јылда Кадындагы заповедникти тӧзӧп турарда, ого Аркыт сууныҥ ӧзӧгиндеги ле Сайлугемниҥ туу-сындарында јерлерди кожоры темдектелген болгон. Је Кош-Агаш аймак мал-аш туткан јерлерин тузаланарынаҥ чыгарарына удура болгон. 2000 јылдардыҥ бажында кочкорлор јоголорго једе берген чочыдула колбой бу сурак катап курч тура берген.

– Сайлугемде аҥылу корулу јер тӧзӧӧри блааш-тартышту кӱч айалгада ӧткӧн деп – деп, Мая Таберековна куучындайт. – 2003 јылда Алтайский заповедникте иштеп турган специалисттер, заповедник ачарга турганыс деп, Кош-Агашка келгилеер. Олорды культуралык ла тӱӱкилик энчиниҥ агентствозында иштеген меге ийгилеер. Анчада ла 1990-чы јылдарда кочкорлорды ла ирбистерди коркышту кыргылаган не. «Бу јӱӱлгек немелер јаскыда не аҥдагылаар: аҥ боос, балалу аҥ… јайгыда балдарын эмизип јат. Алатан болзо, кӱскиде, кышкыда аҥдайтан. Ӱӱрге кирип јаткан аҥды не тоскырар…» – деп, адам ачуурканып айдатан болгон.

2006 јылда бис Монголия јаар јол-јорукка јӱрӱп, ондо туку качан тӧзӧлип калган заповедниктердиҥ ле эл парктардыҥ ижиле, олордыҥ јееренди, сайгакты, кочкорды ла ирбисти корыыр ӱлекерлериле танышканыс. Бистиҥ јаныста дезе ол ӧйдӧ теке-јуҥманы ла кочкорды адып ла јат, кырып ла јат. Кызыл бичикке кирип те калган болзо, корып турган иш јок. Браконьерлерди эки-јаҥыс пограничниктер, егерьлер каа-јаада туткулаар, ол ло.

Мен ол ӧйдӧ экспертный советтиҥ јербойынаҥ турчызы болгом. Заповедникти тӧзӧзӧ, мындагы улусты јаткан јеринеҥ кӧчӱрер, коруга алар јерлерди иште тузаланарынаҥ чыгарар керек. Бу биске келишпей, јарабай турган. Аҥылу корулу јердиҥ эл парк бӱдӱми јербойыныҥ улузына јаткан јеринде јаҥжыккан ижин бӱдӱрер, јадар-иштеер арга берип јат. Бу јанынаҥ јартамал иш ӧткӱрип, улустыҥ айтканын кӧп лӧ уккам. Бир кижи келип, «сен акчага садынгаҥ», база бирӱзи «јеристи саткаҥ» деп бурулаар… Адама келип комудаарым – ол кижи мынайда айтты, бу кижи удура барды, мындый баштанулар болды деп. Ол мениле кожо санааркаар, кандый да арганы табар керек деп айдар. Јӧмӧгӧн дӧ улус болгон, јуулыжып, бар-јокты куучындажарыс, нени эдерин шӱӱжерис. Кӧп тоолу эксперттерле, экологторло куучындажарыс, олорго улустыҥ сурактарын берерис. Мынайып, заповедник эмес, эл парк тӧзӧӧр шӱӱлтеге келгенис. Бу учуралда јерди айрыбай јат, улус канайда јаткан, онойдо ло јадар. Байа бир «ядро» деген јерге ле кирерге јарабас.

Паркты тӧзӧӧр сурак аайынча Кош-Агаш аймактыҥ јурттарыныҥ калганчы сход-јууны Бел-Ажуда – Джазатордо ӧткӧн. Вертолет учуп келеле, конбой до, отоп јӱрген аҥдарды кейдеҥ ле јыга адала, кезикте албай да учкулай берип турганы, Аркытта аҥдарды аайы-бажы јогынаҥ ӧлтӱргени керегинде улус ондо сӱреен кородоп айдынган. 2008 јылда Кош-Агаш аймакта Тозуун тууда (оныҥ Черная гора деген ады јарлалып чыккан) вертолет аҥтарылып, кочкорлорго аҥдаган јамылу улус короды не. Ол ло учуралдыҥ кийнинде паркты тӧзӧӧри билдирлӱ ичкерлеген. Аймактыҥ албаты-јоны керектиҥ аайын оҥдоп, ачар болзо ачар деп, паркты тӧзӧӧргӧ јӧбин берген.

2010 јылда Сайлугемниҥ эл паркын тӧзӧӧри керегинде Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ јӧби чыккан. Је парк јӱк 2013 јылда окылу иштеп баштаган. Оныҥ баштапкы директоры А. В. Чайка мени парктыҥ экологиялык јартамал-ӱредӱ ӧткӱрер бӧлӱгине иштеерге кычырган. Бу ӧйдӧҥ ала 10 јылга чыгара мында ла иштеп јадым.

«Јашта јакыганы – јажына арткан»

Сайлугемде бис балдарла јаан иш ӧткӱредис. Аймактыҥ ончо школдорында экологиялык биригӱлер тӧзӧлгӧн, олорго 260 кире бала јӱрет. Кажы ла неделениҥ учында, пятница кӱнде, парктыҥ тӧс јеринде «Ачык эжиктиҥ» кӱнин ӧткӱредис. Олордо школдыҥ ӱренчиктериле ар-бӱткен, кижиниҥ јӱрӱминде оныҥ учуры ла о. ӧ. ууламјылар аайынча эрмек-куучын, ойындар ла о. ӧ. иштер ӧткӱредис – деп, Мая Таберековна айдат.

– Мен оогош тужымда ада-энелерис тӱни-тӱжи колхозтыҥ ижинде. Јурттыҥ балдары јайгыда бойыстыҥ ла алдыста јӱрерис. Эки-ӱч бозубысты эртен тура јалаҥдӧн айдап ийеле, кере тӱжине ойноорыс: эбиреде кырларды ӱзе кырлаарыс, сууга барып эжинерис.

Бир кӱн кӧп балдар јуулыжала, Кӧкӧрӱдеҥ ары Кош-Тал деп јерде чычыргана (чычрана — облепиха) јуурга барганыс. Ол јаҥы ла быжарга келген ӧй. Тегенектери колдорысты сайып турарда, оны тербей, саптарыла сындырып алактар деп куучындашканыс. Ӱзӱп алала, јанып келеетсес, јылыйып калган ийнегин бедиреген бир јаанак јолуккан. Байагы кижи бисти кӧрӧлӧ, коркушту арбаган: «Бу тирӱ неме не, бышса алатан ӧйи бар. Ӧзӱп јаткан агашты, чаалдарды сындырзагар, тирӱ неме ыйлаар туру. Бу слердиҥ колоорды-будаарды ӱзӱп јатса, кандый ачу болор! Ӧзӱп јаткан ӧзӱм база ондый неме. Оны, јаш корбоны, ӱзерге јарбас!..» – база катап мындый неме этпегер» — деп, адылыш тыҥ ла болгон. Оноҥ бис, келип јада, сананып турус: бӱ ӱскен чычрананы айылга апарбас, арбыш, чыбык јиирис. Оны јерге кӧмӧр, кемге де айтпас, база мындый неме этпес деп куучындашкан. Кийнинде, кайда ла барзабыс, јаш талды ӱспектер, јок, бу чечекти ӱспектер деп, бой-бойысты токтодып турарыс. Јашта айтканы јажына башта артып калган…
«Ирбистиҥ байрамы» Кош-Агаш јурттаҥ башталып, республикан ла эл тергеелер кеминде ӧткӱрген фестиваль болуп ӧзӱп чыккан. Бӱгӱн оны тергеебистиҥ ончо ООПТ-лары (аҥылу коруда јерлери), кӧп јондык биригӱлери јӧмӧп ӧткӱрет. Ирбис аҥ јӱрген ӧскӧ дӧ тергеелерде ле ороондордо, ол тоодо Тывада, Монголияда, Казахстанда, Кыргызстанда, Узбекистанда ӧдӱп јат.

Ол канайда башталганы керегинде Мая Таберековна мынайда куучындайт:

– Ӱкектиҥ ар-бӱткендик паркында иштеп турарыста, бир катап оныҥ директоры Сергей Майхиев, Андрей Чумакаев ле мен балдарла ирбиске учурлалган кандый бир солун иш ӧткӱрер керек деп куучындажып, «Ирбистиҥ кӱнин – День снежного барса» байрам эдер шӱӱлте туулган. Ол ло тарыйын оныҥ ээжилерин бичиген эдис.

Ирбиске учурлалган баштапкы байрам 2010 јылдыҥ кӱӱк айында Кош-Агаш јуртта ӧткӧн. Ондо Кош-Агаш аймактыҥ 100 кире балдары турушкан. Алтай-Сайан экорегионныҥ јӧмӧлтӧзиниҥ шылтузында, ончо туружаачыларга футболкалар, банданалар ла о. ӧ. јакшы сыйлар алганыс. Бистиҥ бу байрамысты бойыныҥ иш-керектериле Кош-Агашта болгон «Монгол Алтайдыҥ ООПТ-ларыныҥ дирекциязыныҥ» јааны Мантай деген кижи кӧрӱп: «Сӱрекей јакшы байрам болды! Эзенде ӧткӱрзегер, бисти кычырыгар, келерис» – деген. Ээчий јылда Ирбистиҥ фестивалине Монголиядаҥ кӧп балдар келген. 3-чи фестиваль республикан кемине чыгып, ого Алтайский ле Катунский заповедниктер, «Ак Чолушпа» парк кожулган ла мынайда ла элбеп барган.

Мая Таберековна 1980-чи, 1990-чы јылдарда Ӱкектиҥ мумиязын казып тапканы ла оны Алтайга экелери, Ӱкекти кечире газӧткӱш тудары ла оноҥ до ӧскӧ блааш-тартышту јаан учурлу керектердиҥ јаҥыс та керечизи эмес, је туружаачызы болгон кижи. Аймагында, албаты-јондо болуп турган јондык керектерди ол јӱрегине јуук алып јӱрет.

– Биске башка укту кӧп улус келип јат. Келзе ле, алтай улустыҥ культуразын сураар. Куучындаарыҥ, кӧргӱзериҥ, кожо барарыҥ. Азып алган ажыҥла ӱлежериҥ… – деп, ол айдат. – Мен Кош-Агаш јурттыҥ Аэропорт деген микрорайонында јуртайдым. Јуугындагы кара сууларга, кӧлдӧргӧ јерлик куштар: куулар, турналар, цаплялар ла о. ӧ. келери калганчы јылдарда кӧптӧгӧн. Мен оогош уулым Теҥисле ол куштарды фотого согорго барарыс. Бир катап ондо цапляга тӱҥей, јаҥыс тумчугы јалбак, буттары ла мойны узун колпица деп кушты кӧргӧнис. Оноҥ уксам, оныҥ алтай ады колбыгаш эмтир. Алтайда јайлап турган болгон. Улус ӧлтӱрбей, тоскурбай барарда, куштар кӧптӧп турган болор бо деп сананадым.

Барган ла сайын пакеттер тудунып, улустыҥ таштаган сӱрее-чӧбин Теҥисле кожо јуурыс. Анчада ла калганчы эки јылга бистиҥ јер-алтайыс канайып ӱрелип турганын кӧрӧргӧ ачу. Кайда ла сӱрее-чӧп! Бис балдарла кожо суулардыҥ јараттарын, јурттардыҥ јанын арчыыр иштерди улайын ӧткӱредис. Јаан улуска канча ла кире айдарыҥ, чачпазар, слердиҥ ле балдараар оны јуур деп, је болбос не: сӱреезин баскан-токтогон ло јеринде таштап ийгилеер. Јуукта мен Тӧбӧлӧр ажыра Јаҥыс-Тӧбӧгӧ барып јӱргем. Ташта јебрен јуруктарлу-петроглифтерлӱ бу јерге Тӧбӧлӧр јурт сӱрее-чӧбин апарып тӧгӧт. Балаканда мындый ок јер. Ӧскӧ дӧ јурттардыҥ ачык сӱреетӧгӱнтилеринеҥ салкын пактеттерди ле о. ӧ. таштанчыларды учурып, јер сайын јайат. Бистиҥ республикага сӱрее-чӧпти јуунадары керегинде кату јасак-закон керек, јурттардыҥ чирибес-кайылбас сӱреезин тартып, оны јоголтып иштейтен завод керек – бу бӱгӱнги кӱнниҥ јаҥыс та курч сурагы эмес, је некелтези боло берген.

Кӧмӱрчи ПЕТЕШЕВА куучындашкан
Фотојуруктар М. Ерленбаеваныҥ кӧмзӧзинеҥ ле Любовь Ивашкинаныҥ