Алтайдын Чолмоны

Темир темирге удура барарда

24.08.2023

Куран айдыҥ 23-чи кӱни Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Совет черӱ Курсктагы јуу-согушта фашист ӧштӱни оодо соккон кӱн деп темдектелет. Быјыл бу ат-нерелӱ јеҥӱниҥ 80 јылдыгы.
Курсктагы јуу-согуш бойыныҥ кемиле, ондо турушкан улустыҥ, техниканыҥ, кызалаҥыла, турултазыла, јуучыл-политикалык ууламјызыла Экинчи телекейлик јууныҥ эҥ учурлу согужы болгон деп тӱӱкиге кирген. Курский дугада јеҥӱниҥ кийнинде бастыра стратегиялык баштаҥкайлар СССР-дыҥ колында боло берген. Бу ӧйдӧҥ ала јууныҥ учына јетире Кызыл черӱ кӧп саба јӱк ле удура барар операциялар бӱдӱрген.

«Јууны качан да кӧрбӧгӧр, балдар»

Алексей Федорович Медведев Прохоровка деген јурттыҥ јанында ӧткӧн бу от-калапту јуу-согуштыҥ туружаачызы. Ол эки јыл кайра 97 јаштуда ак-чечектӱ алтайына јана берген… Оноҥ озо, 2019 јылдыҥ куран айыныҥ бу ла кӱндериниҥ бирӱзинде, мен балдарым Соняны ла Ойгорды, јееним Кираны геройло таныштырар деп, Алексей Федоровичке айылдадып апарып јӱргем. Эмдиги ӱйе бу јууныҥ туружаачыларын кайдаҥ кӧрӧтӧн. Мениҥ балдарым дезе јаанап, кийнинде бойлорыныҥ балдарына «јууныҥ туружаачызын кӧргӧм, оныла куучындашкам» деп куучындаар, фотолор кӧргӱзер.

Бу туштажу олордыҥ јӱрӱминде јаан учурлу, бу кӱн олорго тӱӱкилик кӱн болгон деп айдарга јараар. Алтай албатыныҥ јаҥыла, айылга куру колду кирбейтен. Јаан кижиге чай-чуй тудунып, сыйлу барганыс. Карганак эш-нӧкӧри Галина Николаевнала экӱ бисти уткуган. Алексей Федорович, кӧзи кӧрбӧс сокор ӧрӧкӧн, ӧкпӧӧрип, сӱӱнип отурды. Балдарым «Смуглянка», «Катюша» кожоҥдорды кожоҥдоп, карганактыҥ куучынын лаптап уккан. Оныҥ айткан сӧстӧри бӱгӱн, аҥылу јуучыл операция ӧдӱп турган ӧйдӧ, недеҥ де баалу ла учурлу болуп калды: «Јууны качан да кӧрбӧгӧр, балдар, бистиҥ ӧткӧнисти ӧтпӧгӧр. Су-кадык ӧскӧр, балдарым, ӱренигер, грамотагарды бийиктедигер! Бистиҥ башкару гран-кыйуларыска кемди де јууктатпас деп, мен иженедим!»

«Коркып, ыйлап та турганыс»

Алексей Федоровичле мен оноҥ озо таныш болгом. Ол керегинде Майма аймактыҥ газедине де кӧп бичигем. Оныҥ учун кычыраачыларыма бу нерелӱ кижи керегинде база не айтпас деп санандым. Геройдыҥ адын адап јӱрзе, ол тирӱ деп тегиндӱ айдылбаган эмес пе.

Оныҥ адазы јууныҥ баштапкы ла кӱндеринде Тӧрӧлин корыырга атанган. Адазыныҥ кийнинеҥ фашист јутпадаҥ Тӧрӧлин аргадаарга эјези Лена барган, зенитчица болгон. Эјези јеҥ јастанган деп, Алексей бойы фронтто бололо уккан. Старшина Алексей Налобин ого похоронка экелип, «Сениҥ эјеҥ Сталинградты корыыр согушта ӧштӱниҥ самолетторын адып тура, ат-нерелӱ јыгылган. Ээчий самолетты тӱжӱре адарга ого келишпеди, обстрелге туштаган» – деп айткан.

– Кару эјемниҥ сӧӧги кайда јуулганын мен онойып ла укпадым, билбезим. Адамныҥ да мӧҥкӱзи кайда билбезим — деп, карганак кородойтон.

Баштап тарый јиит уулды (Алексей Иркутск областьтыҥ Усть-Удинский районында чыккан) пехотага алгандар, оноҥ танктарла јуулажар частька аткарган. Мынайып солдат Орловско-Курский дугага туштаган, эҥ ле казыр, эҥ ле кату јуу-согушка. Муҥдар тоолу танктар, адыш, от-алыжулар. Муҥдар тоолу солдаттар танктарда тирӱге кӱйген. Самолеттор бомбаларын ылгаштыру јогынаҥ чачкан. Јарылыштардаҥ, кыйгы-кышкыдаҥ, кӱзӱреген тал-табыштаҥ јер ле теҥери бириккендий болгон. Бу јуу-согуш керегинде кийнинде мынайда бичилер: «Темир темирге удура барган согуш».

Карганак ыйламзырап, ол керегинде мынайда куучындаган:
– Бу јуу-согуш «мясорубка» болгон. Бис, 17-18 ле јашту уулдар, сананза, јаш балдар ине, коркып, ыйлап та турганыс, је ончо приказтарды кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱргенис. Бистиҥ Т-34-ти эки катап тийдире аткан, эки катап контузия алгам. Снаряд јарылганы – јуу-согушта эҥ коркымчылу керек: кижи санаазын ычкынып, не болуп турганын оҥдобой, јӱӱле берет. Баштапкы катапта эки санитарка јӱгӱрип келеле, мени јууныҥ јалаҥынаҥ апарарга санангандар, је олордыҥ јааны: «Тутпагар, јӱреги бек. Узак јӱрер» – деген.

Кӧӧркийектиҥ айтканы бӱдӱп калды, бӱгӱнге јетире јӱредим. Кӧзим сокор, нени де кӧрбӧйдим. Јӱрегим дезе иштейт.

Санаама кирет, старшина айдатан: «Јанзаар, кӧргӧнӧӧрди бастыра куучындабагар. Је, чынынча, куучындап та болбозоор». Чын, бистиҥ ӧткӧнисти тегин сӧстӧрлӧ бир де айдып болбос. Ондый сӧстӧр дӧ табылбас. Старшина Налобин бисти, јиит солдаттарды, токынадып билетен, ада кижидий, эп-сӱмелерин айдып беретен. Айылдардаҥ келген самаралар эҥ ле озо ого баратан. Ол самараларды чыгарып, кыйгырат:

– Заморадский (бистиҥ экипаж-тыҥ экинчи механиги)! Энеҥнеҥ самара!

Јуучыл јууктап, самаразын алып, кемнеҥ де уйалбай, ыйлай берет.

– Быштактаба, Володя! Энеҥ тирӱ, сеге эзен-амыр јанзын деп кӱӱнзейт. Канай ажанып турганар деп сурайт. Каруузын јандыр!
Менде дезе самара сакыыр кижим болбогон… Энем кичӱ балазын чыгарып јада божоп калган, адам ла эјем јууда корогон…

Улу јууныҥ јолдорыла Алексей Федорович Орелды, Смоленскти, Минскти јайымдаган, бастыра Украи-наны ӧткӧн. Оноҥ ары карганак оныҥ подразделениези Рейхстагты форсировать эткени ле јопон-кыдат јууда турушканы керегинде куучындаган.

– Сержант Егоров ло база эки солдат Рейхстагка Јеҥӱниҥ Кызыл маанызын таккан. Мындый керек качан да ундылбас эмей.

Оноҥ ары бисти Эльба суу јаар аткаргандар, ондо бис англичан, американ ла француз черӱлерле тушташканыс. Румынияда, Венгрия-да, Австрияда, Чехословакияда јуу-согуштарда турушкам, Прагага јеткем.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кийнинде

Бу ӧйдӧ кыдат лидер Мао Цзедун Сталинге Совет черӱ Пекинди јопон табарунаҥ аргадазын деп болуш сураган. Эльбанаҥ бис Кыдаттыҥ тӧс калазын корыырга Кӱнчыгыш јаар ууландыс. Ондо бисти полкторго бӧлиген. Мен «Иосиф Сталин» деген танкту јуулашкам.

Тӧс задачабыс – Тымык теҥистеҥ келген керептердеҥ танктарды тӱжӱртиртпес, јаратка јууктатпас. Бу задачаны бис быжу бӱдӱргенис, ижис ак-чек болгон, кыдат јасак-ээжилерди тоогоныс. Оноҥ ары бисти Чита областьтыҥ Харанор калазына черӱчил молјуны учына јетиргизерге аткарган. Онойып, сегис јыл служить эттим.

Менле кожо бир взводто Миша Шаршов деп уул болгон. Ол мени ӧскӱс, барар јери јок деп билген. Демобилизацияныҥ ӧйи келерде, ол мени айлына кожо кычырган. Анайып, Алтай крайдыҥ Топчихинский районыныҥ Чистюнька деп јуртына јеткенис. Мишаныҥ ада-энези мени јылу, балазындый уткуган, ишке кийдирип салган. Јербойында тӱрмениҥ башкартузында тискинчи болуп иштегем.

Бир канча ӧйдӧҥ тӧрӧлим јаар јанып, эне-адам, эјем учун ыйлап-ыйлап, ойто кайра Чистюнькага келгем. Оноҥ ары бу јӱрӱмимде тискинчи ле болуп иштеп јӱрдим. Эш-нӧкӧриме туштагам, бир уул чыдатканыс. Арбузовка деп јерде јадып иштегенис. 1963 јылда Майма јаар кӧчӱп келгенис. Амыралтага чыкканча, 1985 јылга јетире, тудум иштердиҥ механизация аайынча Горно-Алтайсктагы башкартузында слесарь-вулканизаторщик болуп иштедим.

Јайым јӱрӱм учун кайралдар

9 Майдыҥ — Улу Јеҥӱниҥ байрамында ады-јолы јарлу танкист Алексей Федорович Медведев орден-медальдарын таккан пиджагын кийип ийетен. Бу тушта ого су-кадыгынаҥ, јажаган јажынаҥ улам кӱч те болзо, «Смирно!» деген јакару уккандый, ол тӱп-тӱс тура берер. Кайралдарды кийген соҥында отурарга, јайымжыырга јарабас.

Анайып, Алексей Федорович Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ I ла II степеньдӱ ордендериле (баштапкызын Киевти јайымдаганы учун черӱниҥ генералы, Совет Союзтыҥ Геройы Николай Федорович Ватутинниҥ колынаҥ алган), Кызыл Чолмонныҥ эки ордениле (бирӱзин немец танкты олјого алганы учун деп билерим), Јуучыл Кызыл Мааныныҥ ордениле, «За отвагу» эки медальла, «За оборону Киева», «За освобождение Праги», «За взятие Будапешта», «За взятие Вены», «За освобождение Праги», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 годов», «За освобождение Китая от японских империалистов», «За победу над Японией» ле оноҥ до ӧскӧ кайралдарла кайралдаткан.

Светлана ТРИЯНОВА