Алтайдын Чолмоны

«Шуралайдыҥ» јаркыны ӧчпӧс

28.08.2023

Быјыл јаан изӱ айдыҥ 13-чи кӱнинде чыккан «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте (48№) журналист Арутай Адаровтыҥ «Шуралай ӱӱрем, Шуралай» деген солун бичимели чыккан. Ондо Лазарь Кокышевтиҥ «Шуралай» деген ӱлгериниҥ сӧстӧрине бичилген јарлу кожоҥ, поэттиҥ карузыган Шуралай деген кыс кем болгоны керегинде куучын ӧткӧн. Бу бичимелге кожулта эдип, Чолушман ӧзӧгинде база бир «Шуралайга» јолукканым керегинде бичиир деп санандым. Бодозом, калыгыстыҥ сӱӱген јаҥарчы-бичиичизи Лазарь Кокышев керегинде кандый ла јетирӱлер биске баалу…

«Кайткам мен, јаантайын оройтып јӱрер… – деп, катап ла бойыма ачынадым. – Јӱрӱмде эҥ учурлу ӧй – бу ла, эмдиги ӧй, ол база качан да болбос. Эҥ учурлу улус – тушташкан, куучындашкан бу кижи, оныла куучындажар мындый арга база келишпес. Эҥ учурлу куучын – эмдиги ӧткӧн куучын, эрмектежер мындый арга база болбос». Мыны ӧзӧктӧ билип те јӱрзеес, та неге де меҥдеп, кийнинде, база бир тушта тапту јазап куучындашпай деп сананып јӱргенистиҥ јандырып болбос јылыйтуларын айдар да арга јок.

2004 јылдыҥ кӱчӱрген айында, амыраар тоолу байрам кӱндерди тузаланып, најым Любовь Абышевала кожо Улаган аймакта Балыкчы јуртка јетире барып келер деп јӧптӧшкӧнис. Јолой биске гран ары јаныныҥ Алтайла јоруктаган балазы кожулган. Горно-Алтайсктыҥ автовокзалынаҥ келишкен автобуска отурып, Улаганга тӱштиҥ тӧрт саады киреде јеткен эдис. Чолушман ӧзӧги јаар барган кӧлӱктер тозуп турганча, эҥир кире берген. Люба кандый да таныштарын табып, олордыҥ айлына конгоныс. Бу улус эртезинде Чолушманда аржанга барарга белетенип турган эмтир. «Кӱӱнигер бар болзо, кожо барактар» деп айдарда, туругуза ла јӧпсинип ийдис. Олордыҥ айлында конуп, таҥ эртеде кожо атанып, туш улус ас јӱрӱп турган аржанда болгоныс, кӱчӱрген айда учар сууга соктыртканыс, орой тӱнде бу улус бисти Кӧӧ јуртка јетирип, айлына јанганы – база бир башка куучын. (Бу јорук керегинде кийнинде бичиирим деп, ойто ло та кандый ӧйгӧ јылдырадым…)

Балыкчы јуртта бис Алла Николаевна Сартакованыҥ айлында токтогоныс, ол база Любовь Михайловна Абышеваныҥ таныжы болгон. Эҥирде, јорукта кӧргӧн-укканысла ӱлешкен кӧӧрӧм куучын ӧйинде Алла: «Слер Кокышевтиҥ Шуралайын кӧрӧр эдигер бе?» – деп сураган. Бис, кӧрбӧй база, ол кем деп турганча, «Шуралай бу отуры» — деп, печкениҥ јанында јаан јашту кижини айткан.

Мынаҥ озо Алла Николаевна энезиле таныштырып турарда, «Балыкчыныҥ улузы јажаганда да кандый кеберкек» деп, јаанактыҥ ӧҥи ӧчпӧгӧн чийип салгандый кабактарын, эрӱ јука чырайын кӧрӱп сананган эдим. Алтайыстыҥ јарлу бичиичилериле Улаганда ӧткӧн байрамда танышканын јаанак айтканы санаама кирет. Јазап сурап та укпаганыс, эртен базатан-кӧрӧтӧн јерлер кӧп, лапту јазап куучындажарга база катап келип барбай деп санангам. Је… Варвара Иосифовна Манзырова 2006 јылда, бу туштажуныҥ кийнинде эки јылдаҥ, 69 јажында јада калган.

Алла Николаевнаныҥ куучындаганыла, Варвара Иосифовна Лазарь Кокышевле 1950-чи јылдардыҥ учында Улаганда «Мал ишчилериниҥ кӱни» деген јарлу байрамда тушташкан. Ол байрамда кӧп маргаандар ӧдӧтӧн лӧ јӱгӱрӱктердиҥ мӧрӧйинде Чолушманнаҥ туружарга Люба Бебинаны ла Варвара Манзырованы кӧстӧгӧндӧр. Байрамныҥ кийнинде алтай бичиичилерле туштажу ӧткӧн, олор ӱлгерлерин кычырган, солун куучын ӧткӧн. Оноҥ, јаҥжыкканы аайынча, ойын-концерт, оныҥ кийнинде бије-танцы болгон. Лазарь Кокышев Варвара Манзыровала шак бу кӱнде танышкан эмтир.

«Энем јаштаҥ ала сӱрекей ойок (кемзинчек, ӱжӱркек) кижи болгон. «День животноводов» деп адалган ол байрамга Лазарь Кокышев, Аржан Адаров, Эркемен Палкин келгенин айдып туратан. Лазарь Васильевич энемле таныжып турарда, ол јарлу бичиичи кижинеҥ кемзинип, бойын эјезиниҥ адыла Шура, Шуралай деп аданган болтыр»– деп, кызы Алла Николаевна айдат.

Бу билениҥ тӱӱкизи Алтайыста кӧп билелердиҥ тӱӱкизине тӱҥей. Варвара Иосифовна Манзырова 1937 јылда Улаган аймакта Саратанда Бӱӱре деген турлуда чыккан. Энедеҥ чыкканы 13 ле кӱн ӧткӧн ӧйдӧ оныҥ адазын, кӧбӧк сӧӧктӱ Иосиф Манзыровты, айдай берген. Катуныҥ јеринеҥ бу кижи Алтайына бурылып јанбаган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Варвараныҥ эјези Александра Иосифовна Манзырова Чолушман ӧзӧгине бухгалтер болуп иштеп келерде, сыйнын кожо экелген. Мында Шура эјези јуудаҥ јанып келген Сергей Прокопьевич Аскышев деп кижиге барган. Јестези ле эјези кызычакты бойыныҥ балазы ла чылап чыдадып, Балыкчыныҥ саал сӧӧктӱ Николай Максимович Сартаков деген кижизине јуртка берген. Варвара Манзырова ла Николай Сартаков 1960 јылда биле тӧзӧгӧн.

«Мен 1964 јылда чыккам. Энем ле адам јажына пастухтар болуп иштеген, озочылдар болгон ады јаантайын чыгатан. 1977 јылда адам оорудаҥ јада каларда, мен 13 јашту болгом. Энем кӧӧркий ол ло мал ижинде иштеп, мени јаҥыскан чыдаткан ла ӱреткен» – деп, Алла Николаевна куучындайт.

1960-чы јылдарда алтай бичиичилер, ол ӧйдӧ јиит ӧктӧм улус, Алтайыстыҥ јурттарыла улайын јоруктап, эл-јонло тушташканы керегинде кӧп куучындар арткан. Улаган аймакка, Чолушманныҥ ӧзӧгине јол-јоруктардыҥ јаҥылгазы Аржан Адаровтыҥ, Борис Укачинниҥ, Лазарь Кокышевтиҥ, ӧскӧ дӧ бичиичилердиҥ ле журналисттердиҥ бичимелдеринде туштайт. Аржан Адаровтыҥ Чолушманныҥ бијечи кызы керегинде јарлу ӱлгерин эске алалы. Эмезе, Борис Укачин 1961 јылда «Чолушман» деген ӱлгеринде «Кайыр, кату јолыҥда / Карыкпадым, Чолушман. / Калапту малчы улузыҥла / Карындаш болдым, Чолушман. /Јӱрӱми кеен улузыҥ / Јӱрегимде, Чолушман…» деп бичиген эди.

Кийнинде Лазарь Васильевич Кокышев байрамда танышкан Шура деген јӱгӱрӱк, јараш кысты сурулап, Балыкчыга келип јӱрген эмтир. Оныҥ чыннаҥ ады Варвара болгонын, ол Балыкчы јуртта јатканын ла кижиге барганын, эмчек јаш балалу болгонын уккан болор. Алла Николаевна Сартакова 1964 јылда чыкканын ајаруга алза, бодогондо, бу 1964 јыл. «Бир баштык «камок» сахарлу (оодып јиген болчок сахар) айылдап келген деп, энем айдар. Курсак-тамак јанынаҥ кӱч, сахар суруда ӧй болбой. Куучындашкан, чайлаган, ол ло… Бичиичилердиҥ биригӱзинде кӧп јылдарга бухгалтер болуп иштеген Евгения Архиповна Тозыякова энеме: «Кокышевке барган болзоҥ, писательдиҥ эмеени болор эдиҥ» – деп айтканын Алла Николаевна каткырып куучындайт.

Алла Николаевна Сартакова јурт ээлемниҥ Алтайдагы институдын ӱренип божодоло, бу ла Балыкчы јуртта јуртап, тӧрӧл јеринде малдыҥ эмчизи болуп иштегени 36 јылга једе берген. Эки балалу, балдарыныҥ балдары – ӱч. Лазарь Кокышевтиҥ ӧткӧн чактыҥ ортозында бичиген «Шуралай» деген ӱлгери, композитор Борис Шульгин оны кожоҥ эдип чӱмдеген кийнинде, алтай эл-јон ортодо элбеде јайылып, калыктыҥ сӱӱген кожоҥы болуп эмдиге артканча. Бу кожоҥло колбулу бир ЧБУ (чын болгон учурал) санаама кирет.

2010 јылда болгон ошкош. Бир катап Москвада ӱренген таныш студент уулдаҥ телефон келген:

– Бистиҥ блааш-тартыштыҥ аайына чагарга болушсагар! «Шуралай» деп кожоҥдо «Шуралай, учись…» деп айдып турган ба айса кандый? «Ӱрен» дегени «семя» эмес пе?!..
Ондо алтай јииттер јуулышканы, чур-чуманак байрамдаганы угулып турган. Мен баштап алаатый бергем: не блааш-тартыш, кандый «ӱрен»? Оноҥ ло угар болзо, кӧӧркийлер «ӱӱрем» деген сӧсти «ӱрен» деп сананып алган, ол бажынаҥ тал-табыш болтыр.

– «Ӱӱрем» бе? Ол не дегени? А-а, «подруга», «најы»… «кӧӧркийим» база јараар ба? – оноҥ, телефонын да ӧчӱрер бош јок, кыйгызы чыккан. – Бот, уктаар ба, момондор, «ӱрен» эмес, «ӱӱрем»!

Чын да, бу сӧсти эмдиги јаш ӱйе ас тузаланып јат деп сананган эдим.

Лазарь Васильевичке бурылза, оныҥ ачык айдыныжыныҥ «Јӱс письмо» деген бичигинде 59-чы самарада мындый јолдыктар бар: «Бир канча јыл мынаҥ озо мен нӧкӧрлӧримле кожо ыраак Чолушман ичиле јоруктап јӱргем. Андагы ӧзӧктӧр, анда јуртаган алтай улус бойыныҥ кӱндӱчизиле, ачык-јарыгыла меге сӱрекей јараган. Эмди кӱч ле болгондо, мен јаантайын андагы улусты эске алып јадым. Бистиҥ ижисте эмди сӱрекей кӧп кӱчтер бар…». Самара кептӱ јазалган бу айдыныштар качан бичилгенин темдектебегени ачу.

Шуралай деген кыс кем болгонын чокумдап јартаары шиҥжӱчи-билимчи улустыҥ ижи болбой. Биске, кычыраачыларга, бу јаан ла учурлу эмес деп бодойдым. Поэттиҥ ӱлгерлик те, проза да јайаанында алтай кыстардыҥ сӱр-кеберлери кӧп. Олор чокум бир кижидеҥ јуралып бичилген бе айса јуунты сӱр-кебер болгон бо, бичиичиниҥ кӧӧрӧм кӱӱнинеҥ, амадаган ла кунуккан кӱӱнинеҥ туулып чыккан ба – кем билер. Айса болзо, ыраак Улаган аймактыҥ кеен јараш кызыныҥ јаркыны «Шуралайды» јайаган. Је, кандый да болзо, алтай бойыс, алтай тилис бар тушта јииттерис: «Кӱӱк Алтайга эткенче сакыйтан туруҥ, карыкпай…» – деп, Лазарь Кокышевтиҥ сӧстӧриле кунугар, айдынар, иженер…

Кӧмӱрчи Петешева

        Шуралай
                                            Кӱӱзи Б. Шульгинниҥ
Чолушман суузы чакпынду,
Канайып кечер јыгылбай?
Боочылар бийик, јол кату,
Шуралай, ӱӱрем, Шуралай.

Аргымак адым канатту —
Канайып учар, алтабай?
Тайгалар бийик, шуурганду,
Шуралай, ӱӱрем, Шуралай.

Кӱӱк Алтайга эткенче,
Сакыйтан, туруҥ, карыкпай…
Сакызаҥ, јас јеткенче,
Шуралай, ӱӱрем, Шуралай!..