Алтайдын Чолмоны

Кӧс сӱӱндирер јуруктар ла ӧзӧк ӧйкӧӧр сурактар

07.09.2023

Сыгын айдыҥ 1-кы кӱни тӧс калабыста керек-јарактарыла бай болды. Олордыҥ бирӱзи тергеебистиҥ Эл музейиниҥ кеен кыптарын ээленген — он беш саатта ондо Алтай Республиканыҥ Јурукчылар бирлигиниҥ 35 ле Горно-Алтайск каланыҥ 95 јылдыктарына учурлай јуруктардыҥ јаан кӧрӱзи ачылган.

Окылу ачылта башталгалакта, јуруктар тургузылган кыптарга барып, јарашты тымык, токуналу айалгада кӧрӱп ийер арга болды. Чын ла, ары кирип ле барзаҥ, кандый да байрамга келгеҥдий, кӧзиҥ сӱӱнет. Јуруктардыҥ тыныжы кижини олјолоп, кыштаҥ јаска, јайдаҥ кӱске апарып, соок јыбар ойгозып, јылу эзин токунадып, таскылда салкын сергидип тургандый. Јебрен ӧйдиҥ баатырлары ла эмдиги јуучылдар кӧрӱде база аҥылу ла учурлу кӧрӱнди. Кардыҥ кебизине ороткон эскизимек турачак та кандый да таныш ла кару ошкош, оны ајыктап, бойыҥныҥ санааларыҥа, эске алыныштарыҥа тӱже берериҥ. Булутту кӱнде јажыл барбак агаштарлу деремне јуралган јурук јайдыҥ ӧткӱре тӱрген ӧдӧ бергенин, кунукчылды эзедер. Кемиле эҥ јаан јурукта чап-чаҥкыр, тереҥ талай куулгазын ла коркымчылу сезилер…

Туулу Алтайыстыҥ јурукчы-ларыныҥ кӧп иштеринде улу, бийик, туманга курчаткан кырларыс јуралган. Олордыҥ эҥ ле кӧби Кош-Агаш аймактыҥ Ак-Туру ыйыктарына учурлалган деп билдирди. Ак-Туру кажы ла јурукчыда башка, бойыныҥ.

Стол ошкош витринаныҥ шилиниҥ алдында тӧс калабыска учурлалган јуруктар салылган. Анда таныш кобылар ла оромдор, тудумдар ла туралар, је озогы тужында – олорды ајыктап, танып, тӱҥдештирерге солун…

Окылу сӧс

Ачылта ӧйинде АР-дыҥ культура министриниҥ баштапкы ордынчызы Лариса Стрельникова, Эл Курултайыныҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ председатели Радмила Пекпеева, каланыҥ администрациязыныҥ культура, спорт ло јашӧскӱрим политика аайынча башкартузыныҥ јааны Олеся Шаркова, РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы, АР-дыҥ албатылык јурукчызы ла Россияныҥ художестволор академиязыныҥ корреспондент-турчызы Владимир Чукуев, искусствоведениениҥ кандидады јурукчы Алексей Эдоков, АР-дыҥ нерелӱ јурукчызы Вячеслав Торбоков ло Эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова уткуулду сӧстӧрин айтты.

Кӧдӱриҥиниҥ ӧткӱреечилери ле бир-ликтиҥ тоомјылу турчылары јурукчылардыҥ тӧзӧмӧлине учурлу тӱӱкилик керек-јарактарды, солун учуралдарды эске алындырган.

Туулу Алтайдыҥ эмдиги јуранар санады эки ууламјыла ӧзӱп барат: тӧзӧгӧзин Григорий Чорос-Гуркин салган реалистический ле Николай Чевалковтыҥ јаҥыртуларынаҥ башталган условно-абстрактный. Скульптураныҥ ӧзӱмине камаанын база баштапкы јаркынду ус Јарымка Мечешев јетирген.

Тергееде кееркедим ӱредӱлӱ баштапкы эл тӧзӧмӧл 1931 јылда ачылганын билип јӱрер керек. Ойроттыҥ кееркедим школы (Ойротская художественная школа) деп адалган бу тӧзӧмӧл Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ле Н. И. Чевалковтыҥ баштаҥкайыла ачылган.

Кееркедим, јуранары аайынча ӱредӱниҥ сурагы ойто 1969 јылда Горно-Алтайскта балдардыҥ јуранар школы ачылганыла орныктырылган (2016 јылдаҥ ала ол јурукчы В. Н. Костинниҥ адыла адалат).

Јурукчылардыҥ бирлиги тӧзӧлӧр тушта, 1988 јылда, тергеебисте 50 кире јурукчы иштеген, олордыҥ онузы РСФСР-дыҥ Јурукчылар бирлигиниҥ турчылары болгон. Бирликтиҥ тӧзӧлгӧзинде јурукчылар В. Запрудаев, А. Таныш, С. Янсон, З. Янсон, В. Чукуев, И. Ортонулов, скульпторлор А. Куприянов, В. Хромов, К. Басаргин, Г. Махринская ла П. Богомолов, сценограф С. Дыков ло искусствовед В. Эдоков тургандар. В. Чукуев бирликтиҥ баштапкы председатели болгон.

Бирликтиҥ јайалталу јиит турчыларыныҥ јолы 2003 јылда культураныҥ ла санаттыҥ колледжинде кееркедим-прикладной јайаан-дыктыҥ бӧлӱги ачылганыла колбулу. Олор Игорь Катонов, Аржан Ютеев, Таисия Менигечева, Анастасия Ельникова ла о.ӧ. Бӱгӱн турчылардыҥ тоозы тӧртӧнгӧ јууктап калган. Оныҥ башкараачызы В. Ельников.

Уткуулду сӧзинде Владимир Ельников бирликке кажы ла јыл бир-эки кижидеҥ кожулып турганын айтты. Јурукчылардыҥ бирлигиниҥ салымы Улалу — Ойрот-Тура — Горно-Алтайск калабысла јаантайын бек колбуда болгонын темдектеп, онойдо ок келер јуук ӧйдӧ мында кайда бир тӧс, ӧзӧк јерде јурукчылардыҥ јаан кӧрӱ-галереязы ачыларына иженип турганын угусты.

Курч сурактар

Јылу ла учурлу куучындар ортодо АР-дыҥ нерелӱ јурукчызы Вячеслав Торбоковтыҥ айтканы недеҥ де ӧткӱн болгон ло оны бу бичимелде темдектебес аргабыс јок. Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, Эл Курултайыныҥ чыгартулу улузы бу куучын ӧйинде болбогон, је олор тӧрӧл газеди ажыра јурукчылардыҥ курч сурактарын билип, ајару эдер деп иженедис.

Вячеслав Сергеевич куучынында «бис, јурукчылар, аргаданып ла јӱредис» деп јаҥыс катап эмес айткан. Јиит јурукчылар ла скульпторлор кичӱ тӧрӧлине келбей, ӧскӧ талаларда иштеп турганын, бери келзе, мында јурукчы кижиге айалгалар коомой ло кӱч болгонын ачыгынча темдектеди. Олордыҥ кӧбизинде јуранар мастерской-кыптар, кӧрӱ-выставкалар белетеп тургузар аҥылу јер јок. Ӧскӧ тергеелерле тӱҥдештириште бис база ла јеҥдиртип турадыс.

«Јурукчылардыҥ бирлигине јер берип, таҥынаҥ тура тудар арганы табар керек. Калабысты кееркедип јарандырарында јурукчылардыҥ шӱӱлтезин, ижин база ајаруга алып турза, сӱӱген тӧрӧлис оноҥ до артык болор ине.

«Алтай Гоген» деп адаткан јарлу јурукчыбыс Николай Чевалковтыҥ ады кайда да јарлалбай, тууразында артып калган, бу айалганы тӱзедер керек» деп айтты.

Адакыда В. Торбоков ончо јурукчыларга олордыҥ бӱдӱрген ижи тергееде бийик баалалзын, тоомјызы јааназын ла будуктар алар аргазы јеткилинче болзын деп кӱӱнзеди.
Карындаштык Татарстан Республикада чылап, јайаандык иштерди министерство, республика кӧмзӧгӧ алып, музейлер сайын таркадып турган болзо деп шӱӱлте айдылды. Байлык тӱӱкилик јолду, јайалтазы јаан, Россия да ичинде, гран да ары јанында јарлу, башка-башка ууламјыларда бийик профессионал турчыларлу тӧрӧл Јурукчылар бирлигине «аргаданып јӱргени» учун јаан быйан база айттылар.

Кӧрӧӧчилерге телекейдиҥ јаражын сыйлап турган јурукчыларыстыҥ айалгазы керегинде угарга карам ла эби јок то болды. Олордыҥ курч сурактары удабай ла чечилип баштаар деп иженери артат. Айса болзо, бу бичимел де ого јарамыкту болор…

А. В. Анохинниҥ адыла адалган ла 105 јылдыгы толгон Эл музейис 35 јылдыгы толгон Јурукчылардыҥ бирлигин, барказын чылап, кичееп, јӧмӧжип, бу јаан ла учурлу кӧрӱни бойына алынган. Кӧрӱ тӧрӧл калабыстыҥ, республикабыстыҥ эл-јонын ла айылчыларын чаган айга јетире сӱӱндирер.

Эмина КУДАЧИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары