Алтайдын Чолмоны

«Ӱредӱликте, јайаандыкта јилбӱлерим јаан…»

15.09.2023

Газедибистиҥ бӱгӱнги айылчызы — калада ӱредӱчилер белетеер колледжтиҥ ӱредӱчизи, Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ журналисттер биригӱзиниҥ турчызы, ӱредӱчилердиҥ 2016 јылда ӧткӧн тергеелик кӧрӱ-маргааныныҥ јеҥӱчили, ӱлгер чӱмдеечи ле кожоҥчы Алена (Алтынай) САНАА.

— Алена, Слерди ӱредӱчиниҥ јолы, ижи оогоштоҥ ала јилбиркедип, бойына тарткан ба? Бала тужында ойногон ойын јӱрӱмде бӱткени јанынаҥ айдып ийзер?

— Мен оогоштоҥ ала балдарды ӱредӱчи болуп ӱредерин јакшызынатам. Баштапкы ӱренчиктерим (ойынымда) айылдаш балдар ла эне-адам болгон. Олор мениҥ урокторымда диктант бичиирине, кычырарына таскайтан.

Бойым баштапкы ла класста ӱренип турала, јааназам, ӱредӱчи болорым деп бек сананып алгам. Бу мындый шӱӱлтеге келерге јаан камаанын баштапкы качым Раиса Семеновна Деменова јетирген. Билгири тереҥ, ижине каруулу, некелтелӱ, онойдо ок ӱренчиктерине јымжак, јалакай кӱӱндӱ ӱредӱчим баштапкы ла уроктоҥ ала кӱӱн-санаамды олјологон.

— Слер колледжте орус тилдиҥ ле литератураныҥ урокторын ӧткӱредер. Бу предметтерди талдап алганыгардыҥ шылтагы јанынаҥ угуп ийели.

— Бу предметтерге јилбӱӱм школдоҥ ала болгон. Албатыныҥ тӧзӧгӧзи — оныҥ тили, бичик-билиги деп јакшы билерис. Олорды шиҥдеери-шиҥжӱлеери сӱреен солун јайаандык иш ине.

Мениҥ бойымныҥ билгенимле, ончо предметтер ичкери ӧзӧргӧ болужар аргалу. Је литератураныҥ урогы ӱренчиктиҥ кӱӱн-санаазын, кӱр-кӧксин тереҥжидип, байгызып, кӧрӱмдӱ, шӱӱлтелӱ болорго кӧп сурактарды берет. Олор чыҥдый, кееркедим кеми бийик, талдама классикала таныжып, литературалык тилге тайанып, чын бичиирине, кӧнӱ байлык тилле куучындаарына ӱренет. Онойдо ок бойыныҥ шӱӱлтезин, билерин чын, чике, чокум айдарына база таскап јат.

Мен бу эки предметке ӱзеери «тӧрӧл тил» деген предметти ӧткӱредим. Мында бис кӧп лӧ јаны алтай албатыныҥ тӱӱкизиле, јаҥжыгуларыла, чӱм-јаҥыла, онойдо ок эмдиги ӧйлӧ таныжадыс. Јарлу алтай бичиичилерле, кайчыларла, актерлорло, спортчыларла туштажадыс.

— Бӱгӱнги јииттер бичикке јаан ајару этпей, телефонго ло «караарын» артыксынат. Бичикке јилбӱни орныктырары, кычырарын јаҥжыктырары јанынаҥ кандый иш ӧткӱрилет?

— Чындап та, јаан да улус, онойдо ок јииттер (оогош болчомдордоҥ ала) интернетке јайылып калганы јажыт эмес. Онызын ачыгынча айдар керек. Је интернеттеҥ нени кӧрӧри, кычырары кижиниҥ бойыныҥ кӱӱни-јилбӱзи ине: байа нек-сак, кереги јок солундарды кӧрӧр бӧ айса аш-курсакты белетеп ӱренер бе, эмезе тураныҥ јабынтызын чыҥдыйлап саларын ла о.ӧ.

Студенттерге бурылар болзо, темдектезе, кӧп студенттер айылга берген куучынды телефон ажыра кычыргылап јат эмезе аудиобичик ажыра угат. Спортчы студенттер залда тазыктырынып, берилген куучынды наушник ажыра угуп, эки ишти бӱдӱредилер.

Ӱренеечилердиҥ литератураныҥ урогына јилбӱӱзин тыҥыдар амадула бир канча эп-сӱмелерди тузаланадым. Темдектезе, чӱмдемелди куучындап, эҥ ле јилбилӱ деген јерине једип, оноҥ ары бойоор кычырыгар деп айдадым. Олор тӱрген ле соныркап кычыргылайт. Уроктордо ӱренеечилер кожоҥдоп то, эске кычырып та, бијелеп те, кӧктӧнип те, тӱӱнип те, јуранып та, сценага да ойноп, самара да бичип, кино до кӧрӱп јат. Бир сӧслӧ, методикалык иштиҥ башка-башка бӱдӱмдерин элбеде тузаланадым. Нениҥ учун дезе кажы ла јиитте бойыныҥ јайаан јайалтазы бар ине. Темдектезе, та кем де кычырганын такып куучындаарын кӱчсинет, је ол кычырганын ак чаазынга јараштыра јурап салат. Кемге де ӱлгерди эске кычырарга јарабай јат, ол ӱлгерге кӱӱ чӱмдеп кожоҥдоорын јакшызынат. Байа Сократтыҥ айтканыла: «Кажы ла кижиде кӱн. Ого јӱк ле јарыырга, јарыдарга беригер».

Ӱренчиктеримди таскадып, литературалык кӧдӱриҥилерде эрчимдӱ, кӱӱнзеп туружадыс, олордыҥ тоозында: «Студенттердиҥ јазы», «Бис — тӧрӧлистиҥ уулдары», Лазарь Кокышевтиҥ, Аржан Адаровтыҥ, Борис Укачинниҥ ле о.ӧ. кычырыштары, «Алтын симфония», «Амаду», «Тирӱ классиканы алтай тилле», Пушкинниҥ кӱнине, Улу Јеҥӱге, алтай ла орус тилдерге учурлалган челлендж-кыймыгуларда база улай ла туружадыс.

Јииттердиҥ сӱӱген иштериниҥ база бирӱзи керегинде кыскарта айдарга јараар. Јолында уур-кӱчтерлӱ эмезе ӧзӧгин ӧйкӧгӧн сурактарлу самараны нӧкӧрине бичиген чилеп, меге бичигилейт. Олордыҥ ачык айдыныжын јӧмӧп, мен каруузын берип, кандый бир суракты чечери јанынаҥ болужадым…

— Бастыра јанынаҥ јакшы ӱренеечиниҥ сӱр-кебери, Слердиҥ шӱӱлтегерле, кандый? Бастыра јанынаҥ «јик јок» ондый ӱренеечилер бар ла болбой?

— Бастыра јанынаҥ байа идеальный деп айдатан ӱренеечилер танылу, иле. Олор — бойыныҥ јӱрӱмдеги амадузын билер, ӧзӧги телкем, ачык-јарык, айылдыҥ ижин кӱӱнзеп, чыҥдый бӱдӱрер, уроктордо јилбиркеп иштеер. Бойын да, коштой до улусты тооп билер, јӱрӱмге, ичкери ӧзӧргӧ јаан кӱӱндӱ деп айдарга јараар. Мындый јииттер спортто болзо — јеҥӱчил, сценада — јайалталу артист, нӧкӧрлӧри ортодо — чындык, бӱдӱмјилӱ најы, биледе дезе эне-адазыныҥ болушчызы, оморокодузы, кайда да јӱрзе — эҥ артыгы.

— Слерди эки бичиктиҥ авторы деп билерис. Јайаандык јилбӱлерер башка-башка ууламјылу. Јеткен једимдерер, амадугар керегинде айдып ийзер?

— Тургуза ӧйдӧ лирикалык ишле јилбиркейдим. Прозага дезе кӧп ӧй керек. Ӱредӱчиниҥ ижин айтпаза да, јарт ине.

Школдо ло студент ӧйлӧримде эки бичигим кепке базылып чыккан. 2017 јылдаҥ бери Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ, 2019 јылдаҥ ала Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчылары болодым.

Чӱмдеген ӱлгерлерим орус тилге кӧчӱрилип, «Антология современной поэзии народов России» деген јуунтыга кирген. Бу бичикке ороонныҥ XX-XXI чактардыҥ башка-башка албатыларыныҥ 229 поэдиниҥ чӱмдемелдери кирген. Солун јуунты «Јылдыҥ бичиги» деп адаткан ла кайралды Сергей Нарышкин оныҥ баш редакторы Максим Амелинге табыштырган. Бу јуукта Москвада чыгарылып турган «Литературный газетте» ӱлгерлерим јарлалды. Александр Пушкин ле нӧкӧри Александр Дельвиг тӧзӧгӧн бу газет 1830 јылдаҥ бери чыгып јат.

Кожоҥдорым керегинде нени айдар. Олорды чӱмдеерге меге јеҥил. Кезиктерине јӱк ле кӱӱзин салары арткан. Ӱлгерлеримниҥ бир канчазы кожоҥ болуп, Алексей Тазрановтыҥ, Андрей Кудачинниҥ, Эдуард Согоноковтыҥ ла «Одычак» ӧмӧликтиҥ репертуарларына кирген.

— Ӱлгер, кожоҥ кайдаҥ келет, кандый ӧйдӧ чӱмделет?

— Тӧрӧл Улаган јериме ле келзем, эртенги кӱнде јаҥы кожоҥ чӱмделет, јолына чыгат. Бойымда ла ајарып, сезип, кӧрӱп јӱредим. Кижиниҥ чыккан-ӧскӧн јеринде, ар-бӱткенинде, кейи-суузында кӧрӱлбес куулгазын ийде бар. Сӱӱген кожоҥчыларды, авторлорды кычырзам, јол-јорукка чыккамда, кандый бир сӧсти уксам, кунукчылду эмезе сӱӱнчилӱ ӧйдӧ јеҥил кӱмӱрел (муза) келет.

— Слерде бойордыҥ сӱӱген бичиичилерер бар ба?

— Бар, олор кӧп. Классиктер — баштапкы јерде. Јылдыҥ башка-башка ӧйине келиштире кычыратан авторлорым бар. Темдектезе, кӱскиде И. Тургеневти, Л. Толстойды, Ф. Достоевскийди, јаскаары — С. Есенинди, М. Шолоховты, У. Шекспирди, М. Исаковскийди, јайгыда јопон, француз, ӧскӧ ороондордыҥ авторлорын кычырадым. Сӱӱген јайаачыларым деп Ч. Айтматовты, Р. Гамзатовты, К. Тӧлӧсовты, М. Шолоховты, Ромен Гарини айдар эдим.

Кажы ла кижиде сӱӱген авторы бар. Темдектезе, студенттерди алза, олор С. Есенинди, А. Фетти, Ф. Тютчевти јараткылайт, је В. Маяковскийди, Н. Гумилевты, О. Мандельштамды кӱчсингилейт. Олор В. Маяковскийдиҥ «Облако в штанах» деген поэмазын кычырып, оҥдоорго кӱчсингилейт. Је урокто кожо шиҥдеп, тереҥжиде кӧрӱп, оныҥ лирикалык геройлорын оҥдогылап, килегени база иле.

Ончо телекейлик эмезе тӱрк калыктардыҥ бичимелин алза, ондо тӱҥейлеш геройлор, сюжеттер, темалар ла мотивтер бар. Олорды архетип деп айдар. Темдектезе, калганчы ӧйдӧ телеканалдарда Тӱрк, Корей јерлердиҥ кинокартиналары јаан суруда ла јилбӱде. Бу ла «Моя мама» деген сериалды экинчи катап кӧргӱскилейт. Мениҥ кӧргӧнимле, бу сериалда орнитологиялык тема, кыскарта айтса, куштарла колбулу. Темдектезе, Мелек Акчайга ӧскӧ ат адап берет, Зейнеп оны алат. Кызычактыҥ јаҥы ады Турна, бу куш кӱскиде уча берет. Шыралу јӱрӱмнеҥ учарга бала база «уча» берет. Албатыныҥ айтканыла, кижиниҥ адында оныҥ салымы. Ады солынган — јӱрӱми солынган. Шуле деп ат кӱӱле деп сӧскӧ тӱҥей. Је оныҥ алтамдары кӱӱк куштый, балазын јерип тургандый.

«Императрица Ки» деп телесериалда кижиниҥ тӧрӧл јери, уйазы, билениҥ ле сӱӱштиҥ сурактары кӧдӱрилет. Корей албатынаҥ барып, монгол Юань династияныҥ бакшы, каан келини болгоныла албатызы оморкоп, оныҥ адын, учурын кӧдӱрерге кино сокконы оморкодулу. Бистиҥ Алтай јон тӧрӧлине туза јетирген, ӧзӧргӧ јол истеген улузыла база оморкоп јӱрер учурлу.

Кинолордыҥ, куучындардыҥ, кожоҥдордыҥ, кай чӧрчӧктӧрдиҥ ӧзӧгинде литературалык тӧзӧгӧ, јебренле тудуш колбу бар. Оныҥ учун олорды табарга чӧрчӧктӧрди, соојыҥдарды, кеп куучындарды кычырар керек. Ӧй болзо, грек соојыҥдарды такып кычырар кӱӱним бар…

— Слерде таскадаачылар болгон бо? Олордыҥ ады-јолдорын адап берзер?

— Кажы ла ӧйдӧ јанымда таскадаачылар болгон эмей. Кижиниҥ эҥ ле баштапкы таскадаачылары — эне-адазы. Олор балазыныҥ ончо јӱрӱмине баштапкы таскадуны берип јат. Мениҥ маргаан-кӧрӱлерде јеҥӱм, кандый бир иште једимим ол ончо энемниҥ алкыжы, сӧзи, кӱӱни, адамныҥ эркези. Иштеги ле јайаандыкта јолымды табарга болушкан улус база кӧп. Олордыҥ тоозында баштапкы ӱредӱчим Р. С. Деменова, АлтГПУ-дагы билим башкараачым Г. П. Козубовская, эл университетте билим башкараачыларым Н. М. Киндикова, М. П. Чочкина, эл бичиичи Б. Бедюров, Плакастыҥ адыла адалган гимназияныҥ ӱредӱчилери М. В. Моносов, А. Г. Кокпоева, Н. М. Тодогошева, О. Т. Ляшко.

— Алена Олеговна, јилбилӱ эрмек-куучын учун Слерге быйан. Иште, јайаандыкта, јӱрӱмде јолыгар јаантайын ачык болзын.

К Тӧлӧсова куучындашкан