Эпикалык энчи: кече, бӱгӱн, эртен…

21.09.2023

Сыгын айдыҥ 14-16 кӱндеринде Алтай Республикада Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ јӧмӧгӧниле «Эпикалык энчи эмдиги культурада» ла «Алтай кайдыҥ телекейлик курултайы» деген албатылар ортодогы форумы ӧткӧн. «Культураныҥ тӧс јерлери» деп ӱлекерге тӧзӧлӧнгӧн бу керек-јарактар 2023 јылда Ӱредӱчиниҥ ле таскадаачыныҥ јылына учурлалып, Н. Гогольдыҥ «Театр ол — андый кафедра, ол ажыра јер-телекейге кӧп јакшыны айдар арга бар» деген канатту сӧстӧри аайынча ӧдӧт.

Ӱлекердиҥ тӧзӧӧчилери бойлорыныҥ алдына Россияныҥ ла ӧскӧ ороондордыҥ јиит культишчилери ортодо колбулар тӧзӧп, ченемел алыжар, анайда ок культураныҥ ла санаттыҥ јарлу устарыла элбек кемдӱ туштажулар ӧткӱрер амадулар тургузат. Шак ла бу ууламјыла Горно-Алтайскта болгон форумда Казахстанныҥ, Киргизияныҥ, Узбекистанныҥ, Монголияныҥ (онлайн бӱдӱмле), Татарстанныҥ, Якутияныҥ, Башкортостанныҥ, Тываныҥ ла ӧскӧ дӧ тергеелердиҥ билимчилери ле санат ишчилери турушкан.

Ыраак ла јуук јерлердеҥ келген айылчыларды Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрдыҥ актерлоры эжик бойдо кӧдӱриҥилӱ айалгада уткугандар. Олорго кӧп тоолу кӱӱнземелдер айдылып, курлар курчалган. Театрдыҥ фойезинде дезе кӱндӱӱ-кӱрее ӧткӧн. Айылчылар куруттаҥ, боорсоктоҥ, быштактаҥ амзап, «Музейдиҥ тӱӱки-культуралык тӧс јери» деп коммерция-лык эмес организацияныҥ директоры Светлана Катынованыҥ алтай калыктыҥ чӱм-јаҥжыгулары ла сӱттӱ чайы керегинде јилбилӱ куучынын уккандар.

Форумныҥ спикерлериниҥ ле туружаачыларыныҥ пресс-конференциязын Алтай Республиканыҥ культура аайынча министри Ольга Антарадонова баштап ӧткӱрген. Ол «Культураныҥ тӧс јерлери» деген ӱлекер керегинде куучындап, мындый јуун-туштажулар быјыл анайда ок Архангельский, Брянский, Белгородский областьтарда ла Калмык Республикада ӧдӱп јат деп айткан. Форумдардыҥ программазы јаан ла элбек. Мында јаҥжыкканы аайынча башка-башка мастер-класстар, кӧрӱлер, концерттер, культураныҥ јарлу ишчилериле туштажулар ӧдӧт, јайаан лабораториялардыҥ ченемели таркадылат ла ӧскӧ дӧ јилбилӱ керек-јарактар болот. Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, ГИТИС-тиҥ доценти, санаттыҥ менеджмент аайынча бӧлӱгинде телекейлик ӱлекерлердиҥ тургузаачызы ла модераторы Юлия Большакова: «Культураныҥ тӧс јерлери» деген ӱлекер бистиҥ ороондо 2015 јылдаҥ бери иштеп јат, ого Россияныҥ культура аайынча министерствозы сӱрекей јаан ајару эдет» — деп темдектеген.

Пресс-конференцияда Санкт-Петербургтаҥ келген искусстволордыҥ билимдериниҥ кандидады, театрдыҥ социологы, Сценаныҥ санадыныҥ институдыныҥ профессоры Татьяна Клявина, Культураныҥ ла санаттыҥ Якутсктагы арктический институдыныҥ ректоры, педагогика билимдердиҥ кандидады, Саха (Якутия) Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Саргылана Игнатьева, Узбекистан Республиканыҥ Кӧгӱс байлыгыныҥ ла ӱредӱ-билиминиҥ тӧс јериниҥ бӧлӱгиниҥ јааны, кӧгӱс-кеендиктиҥ oyina.uz. деп порталыныҥ баш редакторы, узбек тилдиҥ, литератураныҥ ла фольклордыҥ Билимдер академиязыныҥ институдыныҥ докторанты Фаррух Джабборов, Башкортостан республиканыҥ Т. Юсуповтыҥ адыла адалган лицей-интернадыныҥ директоры, фольклорды шиҥдеечи Марат Гильманов, Тыва Республиканыҥ санаттыҥ А. Чыргал-оолдыҥ адыла адалган колледжиниҥ ӱредӱчизи, тергеелик, бастырароссиялык ла телекейлик конкурстардыҥ јеҥӱчили, «Хорагай» ансамбльдыҥ художественный башкараачызы Айбек Ондар ла Горно-Алтайскта Алтаистиканыҥ С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институдыныҥ директоры, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Николай Екеев куучын айткандар.

Горно-Алтайскта ӧткӧн форумныҥ туру-жаачыларыныҥ кӧп сабазы бистиҥ јерде мынаҥ озо бир де катап болбогондор. Ондый улустыҥ тоозына Культураныҥ ла санаттыҥ Якутсктагы арктический институдыныҥ ректоры Саргылана Игнатьева база кирет. Ол Владивостокто болгон Кӱнчыгыш-экономикалык телекейлик форумда турушкан кижи болуптыр. Бу јууннаҥ кӧндӱре ле бери учуп келген эмтир. Саргылана Семеновна форумда ороонныҥ президенти Владимир Путин бӱгӱнги кӱнде Россияныҥ башка-башка калыктарыныҥ культура аайынча энчи-байлыктарына јаан ајару эдер, оны чеберлеер ле ӧскӱрер керек деп ајарганын эске алынды.

«Эпикалык энчи эмдиги культурада» ла «Алтай кайдыҥ телекейлик курултайы» деген албатылар ортодогы форум дезе оныҥ туружаачыларына јакшынак кӱӱн-санаа артыргыскан деп айдар керек. Олор бистиҥ П. Кучияктыҥ адыла адалган театрдыҥ «Маадай-Кара» спектаклин, Культураныҥ ла санаттыҥ Якутсктагы институдыныҥ театр аайынча кафедразыныҥ студенттериниҥ Россияныҥ калыктарыныҥ эпосторы аайынча тургускан «Учкан согоонныҥ кожоҥы» деп ойынын сӱрекей јилбиркеп кӧргӧндӧр. Айылчылар анайда ок А. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде болгондор.

Эл театрда ӧткӧн кӧдӱриҥилӱ ачылтада форумныҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин уткыган. Ол: «Алтай калыктыҥ кӧгӱс энчизиниҥ тоозына кирип турган байлыктардыҥ ортозында кай чӧрчӧк аҥылу јерде туруп јат. Билимчилер оны телекейдиҥ албатыларыныҥ эпикалык энчизиниҥ тоозына јолду кийдирип јадылар.

Алтай Республика «Культураныҥ материальный эмес энчизи керегинде» јасакты ороондо ончолорынаҥ озо јӧптӧгӧн. Јада-тура бисте «Алтай Республиканыҥ эпикалык энчизи» деген јасак база јарадылган. Бис алтай калыктыҥ кӧгӱс байлыгын, чӱм-јаҥжыгуларын ла фольклорын шак бу јасакка тайанып чеберлеп ле ӧскӱрип јадырыс» — деп темдектеген.
Эл Курултайдыҥ национальный политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча комитединиҥ јааны Наталья Екеева эпосты Алтайдыҥ тоҥмок сууларыла тӱҥейлеп, оны республикада јаткан калыктардыҥ качан да соолбойтон ло артабайтан байлыктарыныҥ бирӱзи деп темдектеди. «Алтай албаты дезе ада-ӧбӧкӧзиниҥ бу энчизин корулап алган. Ол ӱйедеҥ ӱйеге кӧчӱп, улалып барып јат» — деп, Н. Екеева айтты.

Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, ГИТИС-тиҥ доценти, Россия Федерацияныҥ культура аайынча министерствозыныҥ эксперти Юлия Большакова уткуулду сӧзинде: «Кай чӧрчӧкти телекейлик кемине јетире кӧдӱргенигер учун слерге јаан быйан айдып турум. Бу форум арткандарынаҥ чик јок аҥыланып јат. Мынаҥ алтайлардыҥ бойыныҥ энчи байлыгына јаан ајару эдип турганы иле кӧрӱнет» — деп айткан.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ телекейлик колбулар ла алтай тил аайынча јӧпчизи, ЮНЕСКО-ныҥ керектериниҥ бистиҥ тергеедеги комитединиҥ председатели, Алтай Республиканыҥ эл бичиичизи Иван Белеков: «Алтай телекейдиҥ калыктарыныҥ культуразыныҥ, эпикалык энчизиниҥ тӧс јериниҥ сыраҥай ла киндик тужында туруп јат. Россия Федерацияныҥ культура аайынча министерствозы бу форумды Туулу Алтайда тегиндӱ ӧткӱрип јаткан эмес, мында сӱрекей тереҥ учур бар. Калыктыҥ энчи байлыгына бис, чындап та, јаан ајару эдип јадыбыс. Республиканыҥ башчызыныҥ јӧмӧлтӧзиле тергееде јылдыҥ сайын ат-нерелӱ чӧрчӧктӧрлӧ колбулу онкӱндӱк ӧдӧт. Бу онкӱндӱктиҥ ӧйинде республиканыҥ ӱредӱлӱ учреждениелеринде кайга учурлалган ачык уроктор, мастер-класстар ӧдӱп јат» — деп ајарган.

Форумныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазыныҥ кийнинде П. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ актерлоры Россия Федерацияныҥ албаты артисти, Саха (Якутия) Республиканыҥ ла Россия Федерацияныҥ санадыныҥ нерелӱ ишчизи Андрей Борисовтыҥ тургускан «Маадай-Кара» деп спектаклин кӧргӱскендер.

Арутай АДАРОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина