Алтайдын Чолмоны

«Кыймыктанганы кыр ажар, озологоны от алар»

02.11.2023

Ӱлӱрген айдыҥ 27-чи кӱнинде Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда Алтай Республиканыҥ Олимпий совединиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала он јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн.

Бӱгӱнги кӱнде бу совет тергеениҥ јондык кыймыгуларыныҥ ортозында спорт аайынча бӧлӱкте кӧрӱмјилӱ иштӱ организациялардыҥ бирӱзи болуп јат. Оны 2013 јылдаҥ ала Россия Федерацияныҥ физический культуразыныҥ ла спортыныҥ нерелӱ ишчизи, грек-рим кӱрешле Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы,

Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи Александр Егорович Тӧлӧсов башкарат. Бӱгӱн Олимпий советтиҥ ижине учурлалган бичимелди јарлап турус.

Он «јашту», је…

Алтай Республикада Олимпий советти тӧзӧӧри аайынча баштапкы јуун тергеениҥ башкарузында 2013 јылдыҥ кочкор айыныҥ 21-чи кӱнинде ӧткӧн. Бу јуунда советтиҥ президенти тудулган, бӱдӱреечи комитединиҥ турчылары ла Уставы јӧптӧлгӧн. Јондык организацияныҥ ижин Россияныҥ Олимпий комитеди башкарат. Республиканыҥ соведи, ороонныҥ бастыра ла тергеелериндеги организациялар чылап ок, олимпий кыймыгуда туружат, эл-јон ортодо физкультураныҥ ла спорттыҥ учурын јартаары јанынаҥ јаан иш ӧткӱрет.

Кажы ла тергееде Олимпий советтиҥ чодыла ӧткӱретен маргаандардыҥ тооломы бар. Бӱгӱнги кӱнде ол ӱч башка маргаан тӧзӧп ӧткӱрет. Је тергеениҥ губернаторыла јӧптӧжип, олордыҥ тоозын кӧптӧдӧр аргалар база бар. Бу ууламјыда гранттарла иштеерине јаан ајару эдилет. Грантты ойноп алала, маргаандарды тузалу ӧткӱрерин јеткилдеер керек. Эмдиги некелтелерле, спортзалда кандый бир маргаан ӧткӱрилип јаткан болзо, тышкары стадиондо кыйалтазы јогынаҥ Олимпий кӱн ӧдӧр керек. Бу эки керек-јаракта туружып јаткан улустыҥ тоозы ајаруга база алылат. Спортзалда маргаанга беш јӱс спортчы јуулган болзо, стадиондо физкультура сӱӱчилер ӱч-тӧрт муҥ болор учурлу. Тӧс јер јербойындагы Олимпий советтерге шак мындый некелтелер эдип јат.

Тӱӱкилик кемјӱлерле алза, он јыл ол андый ла јаан тоо эмес. Јондык бу организацияныҥ бӱдӱретен иштери эмди де кӧп. Темдектелген иштер јанынаҥ бойыныҥ уткуулду сӧзинде Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ физкультураныҥ ла спорттыҥ сурактары аайынча јӧпчизи Александр Манзыров база айткан. Ол Горно-Алтайскта јаҥы тудулып јаткан ФОП-тыҥ ишке табыштырылатан ӧйи удап јат деп ајарган. Республикада спорттыҥ материально-технический базазын база тыҥыдар керек. Олор јогынаҥ ӧзӱм болбос.
Эл Курултайдыҥ туризмниҥ, аргачылыктыҥ ӧзӱми, спорт ло јашӧскӱримниҥ политиказы аайынча комитединиҥ председатели Сергей Тимошенский республикада спорттыҥ олимпий бӱдӱмдери керегинде ле јаҥы ӧзӱм алынып јаткан художественный гимнастика, батутта калыыры ла шайбалу хоккей керегинде айткан. Ол: «Инфраструктура чындап та јаан учурлу, је эҥ јаан байлыктар — ол јиит ӱйени таскадып ла тазыктырып турган улус. Биске Олимпий ойындардыҥ туружаачызын ӧскӱрип алары база јаан учурлу керек» — деген.

Он «јажы» толгон организацияныҥ ишчилерин ле президентин анайда ок физкультураныҥ ла спорттыҥ республикан комитединиҥ председатели Олег Гурин, депутаттардыҥ Горно-Алтайск-тагы Совединиҥ јааны Юрий Нечаев, кӧдӱриҥиниҥ кӱндӱлӱ айылчылары — ветерандардыҥ «Тӧрӧлдиҥ Геройлоры» деген јондык комитединиҥ, «Бис — спорт учун!» деп јондык фондыныҥ президенти, килемјиниҥ «Олимпий легендалар — Россияныҥ кичӱ калаларына!» деген бастырароссиялык программазыныҥ башкараачызы Наталья Боярская (Москва), баскетболло Олимпий ойындардыҥ чемпионы, СССР-дыҥ спортыныҥ нерелӱ узы Ирина Минх (Новосибирск), Тыва Республиканыҥ Олимпий совединиҥ президенти Кудес Зайцев, бӱдӱреечи директоры Олеся Оюн ла ады-јарлу ок-јаачы, Паралимпий ойындардыҥ алтын ла кӱлер јеҥӱчили Михаил Оюн ла кӧп ӧскӧлӧри де уткугандар.

Јондык организацияныҥ башкараачызы Александр Тӧлӧсов дезе Алтай Республикага Олимпий ойындардыҥ чемпионы керектӱ болгоны керегинде айдып, атту-чуулу јерлештерис Евдокия Мекшилоны ла Елена Аржакованы эске алган. СССР-дыҥ ла Россияныҥ адын корулап, кышкы ла јайгы Олимпиадаларда турушкан бу јерлештерис спорттогы јолын Горно-Алтайскта баштагандар. Евдокия Пантелеевна 1964 јылда Инсбрукта болгон маргаандарда чананыҥ эстафетазында чемпион болуп чыккан. Елена Аржакова 2012 јылда Лондондо ӧткӧн Олимпиадада јеҥил атлетикада 800 метр јарышта туружып, финалда алтынчы јерге чыккан. Грек-рим кӱреште Аҥчы Самтаев дезе 1988 јылда Сеулда болгон Олимпий ойындарда туружар учурлу болгон. Је оныҥ бу аргазын ол тушта кебисти айландыра болгон кирлӱ керектер туйуктаган.

Александр Тӧлӧсов Олимпий совет келер ӱйеге јаан ајару эдип јат деп куучындаган. «Совет балдарды спортко ло физкультурага тартар амадула, олор ортодо маргаандарды тӧзӧп ӧткӱрерин јеткилдеп јат. Бу јанынаҥ Шабалин аймакта балдардыҥ «Алтын-Сай» деп садигинде јуулган ченемелди мынаҥ ары ӧскӧ јерлерге јайып, элбеде таркадарга турубыс. Спорттыҥ кышкы бӱдӱмдериниҥ бирӱзиле маргаандар ӧткӱрзебис, бу садиктиҥ 3-6 јашту болчомдоры бойлорыныҥ маргаандарын база ӧткӱрет. Садиктиҥ таскадаачылары бу маргаандарды ойын кептӱ ӧткӱрип јадылар. Бис дезе олорды сыйларла јеткилдейдис, эҥ шулмус ла эҥ чыйрак балдарды грамоталарла, медальдарла кайралдайдыс. Эмди балдардыҥ мындый ойын-маргаандары текши аймакта ӧткӱрилет.

Јербойыныҥ «Юность» стадионында јайгыда 6-7 кире садиктиҥ балдары јуулыжат. Мындый «спартакиадаларда» «Адам, энем ле мен» деген эстафета сӱрекей јилбилӱ ӧдӧт. Оогош болчомдордыҥ ойындарын аймактыҥ администрациязы ла ӱредӱлик бӧлӱги бастыра јанынаҥ јӧмӧйт. Оны тогузынчы јыл улай ӧткӱредис. Туружаачыларыныҥ тоозы балдардыҥ эне-адаларыла кожо 120-130 кижиге једет. Бу кыймыгу Шабалин аймакта јакшы кеминде барып јатканына мен јаҥыс ла сӱӱнедим.

Бис оны да ассынып јадырыс. Спортто «системность» деген тӧзӧлгӧ болор керек. Бистиҥ учуралда оогош болчомдор јыл туркунына сок јаҥыс ойын-маргаанда ла јайгы, кышкы олимпий базытта бир ле катап турушкылап јат. Је Европаныҥ ороондорыныҥ, анчада ла Китайдыҥ ла Кореяныҥ спортчылары физкультурага ла спортко туку ла јаштаҥ ала таскайт. Олор балдардыҥ спортко аргаларын оогоштоҥ ло бери шиҥдеп, бу болчом уур атлетикага, кӱрешке, онызы футболго, гимнастикага, мынызы бокско, волейболго јараар деп, карточкага садикте ле бичигилеп јат.

Бис Шабалинде јол алынган ӱлекерди бастыра республикада таркадарга амадайдыс. Садиктерге аҥылу ӱредӱлӱ специалисттер база керек. 3-6 јашту балдарга сӧӧк-тайагын темиктирерге калыйтан, секиретен, кыймыктанатан, јӱгӱретен, шпагатка отуратан ойындар керек ине. Тытпактажып ла тоолонып та алза, ол кыймыкташ. Ол тушта тӧрт јыл садикке јӱрген балага ӧй тегин калас ӧтпӧс эди.

Андый балдар садиктеҥ баштамы класска келет. Физкультураныҥ таскадаачызы спортко јайалталу ла кӱӱндӱ ол ло уулчактарла, кызычактарла 1-5 класстарда база иштеп јат. Баланыҥ он јажы толзо, ол текши ӱредӱлӱ школдыҥ ол эмезе спортшколдыҥ клазына јӱрӱп ӱренерин бойы талдап алар. Олорго оноҥ ары ӧзӧргӧ дезе спорт ууламјылу аҥылу училище керек.

Мында Алтай Республикага олимпий солунтаныҥ училищези сӱрекей керектӱ болгоны база ла катап јарталат. Спортко јайалталу балдар олимпий солунтаныҥ училищезинде он сегис јашка јетире ӱренип, Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ физкультура ла спорт аайынча факультедине кирет. Ӱзеери мында ла эки јыл магистратурада ӱренет. Анайып, јиит кижи јирме тӧрт јылга чыгара тазыктырынып јат. Бу ӧйдиҥ туркунына ол спортто бийик једимдерге једер учурлу.

Балдарды ӱч јаштаҥ ала физкультурага ла спортко јилбиркедери арай ла ас. Олорды бир ле уунда тӧрӧлчи кӱӱнге таскадары сӱрекей учурлу болуп јат. Билгири тереҥ, су-кадыгы бек јиит ӱйедеҥ кийнинде јакшынак ада-энелер ӧзӱп чыдаар. Јаш тужында спортко тазыктырынган балдар јаанап келеле, јӱрӱмде, айса болзо, ӧскӧ јолдор талдап алар, је олордыҥ су-кадык ла эрӱӱл јӱрӱм деген оҥдомолдорды билип јӱретени биске база јаан учурлу болуп јат» — деп темдектейт.

Алтай Республиканыҥ Олимпий соведине јӱк ле он «јаш», је бӱдӱрген иштер ас эмес, эдетени дезе оноҥ кӧп.

Кӧдӱриҥилӱ јуунда Мерген Телденовтыҥ кайы, Владимир Попошевтиҥ, Евгения Мендешеваныҥ, Артур Чечегоевтиҥ, чанала јарлу тазыктыраачы ла јайалталу кӱӱчи Юрий Гуляевтиҥ, Эмил Теркишевтиҥ кожоҥдоры јаҥыланган. Спортчыларга анайда ок јаркынду бијелерин «Алтам» ансамбльдыҥ ла «Чир Данс» студияныҥ артисттери сыйлагандар.

Амадулар јаан, иштер кӧп

Алтай Республиканыҥ Олимпий соведи он јылдыҥ туркунына тергеениҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринде учурлу керектерге учурлай физкультураныҥ ла спорттыҥ элбек кемдӱ одустаҥ ажыра керек-јарактарын ӧткӱрген. Советтиҥ тӧзӧп ӧткӱрип турган Базытчылардыҥ кӱнинде, спорттыҥ кышкы бӱдӱмдериле болуп турган бастырароссиялык Олимпий кӱнде, грек-рим кӱрешле Алтай Республиканыҥ Олимпий совединиҥ кубогы учун маргаандарда физкультура сӱӱчилер ле спортчылар кӧп туружат. Тургуза ӧйдӧ тергееде спорттыҥ јайгы бӱдӱмдериле бастырароссиялык кӱн база ӧткӱрилет.

Советтиҥ баштаҥкайыла муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ анайда ок олимпий уроктор ӧдӧт.

Олимпий совет республиканыҥ тыш јанында болуп турган керек-јарактарда база эрчимдӱ туружат. Бу јанынаҥ башка-башка кемдӱ јаҥныҥ органдарыла, јондык организацияларла бек колбулар тӧзӧлгӧн. Иштиҥ, јууныҥ, спорттыҥ, јаҥ корулаар ийде-кӱчтӱ органдардыҥ ветерандарыныҥ, государствоныҥ јаан кайралдарла кайралдаткан ла «Тӧрӧлдиҥ геройлоры» деген фондтыҥ сыйларын алган атту-чуулу улустыҥ комитедиле, «Бис — спорт учун!» деген јондык фондло ӧмӧ-јӧмӧ иштеери јанынаҥ јӧптӧжӱ тургузылган. Олимпий советте бу комитетле, фондло кожо бӱдӱретен јилбилӱ ле тузалу ӱлекерлер бар.

Тӧрӧлчи кӱӱндӱ су-алтай кӧгӱстӱ спортчы тӧрӧл газедиле колбу тудат, бойыныҥ калыгыныҥ аш-курсагын, чӱм-јаҥдарын јаантайын баалап ла байлап јӱрет, ого јаан ајару эдет. Александр Тӧлӧсов бу ууламјыда Новокузнецктиҥ јарлу эмчизи медицина билимдердиҥ докторы, эндокринолог-диетолог Елена Лобыкинала, «Национальный аш-курсактыҥ јаҥжыгулары» деп АНО-ныҥ јааны технический билимдердиҥ кандидады Лидия Букачаковала, јондык су-кадыктыҥ ла эмчилик профилактиканыҥ республикан тӧс јериниҥ специалисттериле ӧмӧ-јӧмӧ иштейт. Куучын-эрмек алтай калыктыҥ јаҥжыккан аш-курсагы: чокчок, чеген, ӧрӧмӧ-каймак, талкан, мӧт, быштак, курут ла оноҥ до ӧскӧлӧри (газет бу керегинде ӧткӧн јылда бичиген) керегинде ӧдӱп јат. Л. Букачаковада олордыҥ микроэлементтерин шиҥдеген бӱткӱл билим иш бар.

Олимпий советтиҥ президенти: «Бистиҥ бу аш-курсагыс эмдиги доширактаҥ јӱс катапка артык ине. Чыдап јаткан ӱйеге кӧндӱре ле ӧбӧкӧлӧристиҥ эм-томду курсагына кӧчӧр керек деп сананып јӱредим. Биске спорт ууламјыны талдап, олимпий солунтаныҥ училищезин тӧзӧп, оныҥ меню-курсагына ол ло талканды, аарчыны, быштакты, курутты, мӧтти ле оноҥ до ӧскӧлӧрин кыйалтазы јогынаҥ кийдирер керек. Чыҥдыйы јакшы эм-томду аш-курсагыс су-кадыкка јакшы камаанын јетирер деп бир де алаҥзыбай турум. Су-кадыгы бек спортчы кижи дезе маргаандарда бийик кӧргӱзӱлерге једер эди. Алтай аш-курсак јаҥыс та спортчыларга јарамыкту болор эмес, оны анайда ок балдардыҥ садиктериниҥ ле школдордыҥ ашканаларында элбеде тузаланар керек. Мыныҥ ончозы байа спортко системность керек деп темдектеп турган оҥдомолго кӧндӱре келижип јат» – деп айдат.
Байрам аш-курсагы, суузыны ла алама-шикири јок ӧтпӧй јат. Ол кӱн «Рим» деп ресторан-ашканада бӱткӱлинче алтай аш-курсактаҥ турган кӱндӱӱ-кӱрее база ӧткӧн. Байрамныҥ туружаачылары ла айылчылары аҥказынаҥ ажынган бу байлыкка сӱӱнип, «тойгон-ток, толу-куруй, ток-санаа» деп айдып, ол эҥирде ашканадаҥ кӧдӱриҥилӱ кӱӱндӱ јанган эди. Су-кадыктыҥ ла эмчилик профилактиканыҥ тӧс јериниҥ ишчизи Марина Бештинова дезе улуска талканныҥ, куруттыҥ, аарчыныҥ јарамыкту микроэлементтери керегинде айдылган ӧҥдӱ буклеттер ӱлеген.

Је, акыр, ойто советтиҥ юбилейлик керектерине бурылактар. Россияныҥ Олимпий комитеди бистиҥ тергееге јаан болужын јетирет. Ол Кош-Агаш, Улаган аймактардыҥ спортшколдорын, педколледжтиҥ, госуниверситеттиҥ спортчыларын, Алтай Республиканыҥ јуунты командаларын белетеер тӧс јерди аҥылу кеп-кийимдерле јепсеген. Ӧткӧн он јылдыҥ туркунына бистиҥ республикадаҥ јети кижи тӧшкӧ тагынар «Россияныҥ Олимпий кыймыгузыныҥ эрчимдӱ јӧмӧӧчизи» деген темдегиле кайралдаткан. Јербойыныҥ соведи дезе олимпий кыймыгуда туружып турган эрчимдӱ улусты ла вететрандарды Кӱнӱдӱлӱ грамоталарла кайралдаган, олордыҥ бастыразына шыдарына баалу сыйлар табыштырылган. Советтиҥ бастыра керек-јарактары «Кыймыктанганы кыр ажар, озологоны от алар» деген кычырула ӧдӧт.

Алтай Республиканыҥ Олимпий совединиҥ он јылдыгына учурлай бу кӱндерде анайда ок башка-башка маргаандар ӧткӧн. Јиит бӧкӧлӧр Майма јуртта тоштыҥ ӧргӧӧзиниҥ залында грек-рим кӱрешле Алексей Едикеевтиҥ эземине учурлай болуп турган јаҥжыккан маргаандардыҥ кайралдары учун тартышкан. База бир јилбилӱ телекейлик учурлу турнир Горно-Алтайскта медколледжтиҥ спортзалында болгон. Республиканыҥ тӧс калазыныҥ волейболист кыстары Олимпий советтиҥ сыйы учун маргышкандар. Бу маргаандарда Монгол Республиканыҥ Ховд калазыныҥ гимназиязыныҥ ла Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ студенттериниҥ командалары баштапкы јер учун ойногондор. Курч тартыжуда јеҥӱни јерлеш спортчылар алган.

Алтай Республиканыҥ Олимпий соведи спортчыларды ончо јанынаҥ јилбиркедер, олорды ороон, телекей кемине кӧдӱрер, јашӧскӱримди тӧрӧлчи кӱӱндӱ улус эдип таскадар амадулар тургузат. Бу кечеги де, бӱгӱнги де сурактар эмес, олор келер ӧйдиҥ учурлу керектери.

Арутай АДАРОВ
Темир ТРОЯКОВТЫҤ ла Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары