Алтайдын Чолмоны

Ирбистиҥ кайкамчылу телекейи

09.11.2023

Јерлештерис Москвада «Алтай туулардыҥ ээзи» – «Хозяин Алтайских гор» деген фильмниҥ премьеразына барып јӱрдилер.

Фильмниҥ тӧс геройлоры Алтайдыҥ ирбистери ле Сайлукемдеги эл парктыҥ ишчилери болды. Шак мындый сыйды Алтайдыҥ эл-јонына тергеелер ортодо «Ирбис» деген ассоциация этти, оныҥ јааны Али Узденов.

Ирбис керегинде толометраж фильмди согоры керегинде шӱӱлтениҥ јолду ээзи «Ирбис» ассоциация деп айдар керек. Јайаандык иш ӱч јылдыҥ туркунына бийик ле соок, ачык салкынду јерде ӧткӧн. Ар-бӱткендик айалга эмеш кату да болгон болзо, иш јилбилӱ де, солун да болгон. Фильмниҥ режиссеры Алтай Республикада чыккан-ӧскӧн Вадим Витовцев, ӱнделткендери дезе Николай Дроздов ло Константин Хабенский.

Сайлукемдеги нацпарктыҥ ишчилери ле Алтайдыҥ ирбистери фильм-ниҥ тӧс геройлоры болгон ло онойдо ок картинада видеотузактардыҥ кадрлары, база съемка ӧйинде согулган јерлик ар-бӱткенде јайым јӱрген аҥдар сӱреен кайкамчылу болгонын темдектеер керек.

Фильмниҥ премьеразы Москвада «Октябрь» деген киноконцертный залда ӱлӱрген айдыҥ 26-чы кӱнинде ӧтти. Айылчылар да кӧп болды. Олор јаҥыс та Туулу Алтайдыҥ эмес, је онойдо ок Карачаево-Черкесиядаҥ ӱредӱчилердиҥ ле балдардыҥ јаан делегациязы, Константин Хабенскийдиҥ фонды болужып турган балдар, «Я есть» деген фонд, ороонныҥ тӧс калазыныҥ ӱренчиктери ле ӱредӱчилери, ар-бӱткенди корыырыныҥ организа-циялары ла ведомстволоры.

Вице-премьер Виктория Абрамченко РФ-тыҥ президенти Владимир Путинниҥ премьераныҥ айылчыларына ла фильмниҥ авторлорына ийген баштанузын кычырды. Баштануда айдылганыла, ол Москвада ӧдӱп јаткан премьера бирлик кӱӱндӱ-амадулу команданы јууганына акту кӱӱнинеҥ сӱӱнип јат. Президент В. Путин ирбистиҥ ӧзӱп кӧптӧӧрин корыыр иште ак-чек иштеп јаткандарды, онойдо ок Туулу Алтайдыҥ куулгазын кептӱ ар-бӱткени оморкодып, бийик кӱӱн-санаалу улусты бириктиргенин аҥылап темдектеди.

«Россияда экологияныҥ ла ар-бӱткенди чебер ле билгир тузаланарыныҥ сурактары – текши калыктыҥ озочыл учурлу керектериниҥ тоозында јолду турат деп аҥылап айдарым. Ас учурап турган тындуларды корыырына ууламјылу программалар бӱдет, онойдо ок јаан шиҥжӱлӱ, јетирӱлик, јартамал учурлу, јайаандык ӱлекерлер јӱрӱмге кийдирилет.
Мыныла колбой тергеелер ортодо «Ирбис» деген ассоциацияныҥ учурлу ла каруулу ижин темдектейдим. Кызыл бичикке кирген барынтычыныҥ јӱрген јеринде јеткер болдыртпазын јеткилдеер јакшы айалга бу ассоциацияныҥ туружаачыларыныҥ турумкай, тӧзӧмӧлдӱ ижиниҥ шылтузында јеткилделген. Јаан учурлу бу ишти јолду баалаары керектӱ.

Фильмниҥ ӧдӱп јаткан премьеразы эл-јон, кӧрӧӧчилер ортодо јаан јилбӱде, онойдо ок ол улуста, озо ло баштап јииттерде, бистиҥ кайкалга бодолду ар-бӱткендик байлыгысты чеберлеерине јӱткиир кӱӱн ачар деп иженедим, бӱдедим» деп баштануда айдылат.

Фильмниҥ премьеразына учурлалган эҥирди Владислав Пельш ӧткӱрди. Ол бойыныҥ ӧйинде Туулу Алтай керегинде «Путешествие к центру Алтая» деген фильмниҥ авторы болгон. Сайлукемдеги нацпарктыҥ пресс-качызы Татьяна Иваницкаяныҥ «АиФ-Алтайга» куучындаганыла, Пельш балдарла викторинаны ӧткӱрип, фильмди белетегендерге эмеш кӱйӱнип те турганын темдектеген. Не дезе, бу картина јаҥы ла солун, ол узак ӧйдиҥ туркунына согулган ла ирбис керегинде кайкамчылу, јараш кадр-ларла сӱрекей байлык.

* * *

«Алтай туулардыҥ ээзи» деп адалган фильмде эки тӱӱкилик јол кӧргӱзилет. Бирӱзинде — ирбистиҥ кичинек балазы уйазын таштап, саҥ башка телекейге учурап, таныбас ар-бӱткенниҥ ортозында јӱрӱми учун тартыжат. Экинчизинде — ирбистерди шиҥдеп турган эл парктыҥ ишчилериниҥ кӱнӱҥ сайынгы ижи. Оныҥ геройлоры — Сайлукемдеги нацпарктыҥ ишчилери Денис Маликов, Денис Гуляев ле Алексей Кужлеков бойлорыныҥ кӱӱн-санааларыла, ижи-тожыла ӱлежет.

Фильмниҥ геройы ла Сайлукемдеги эл парктыҥ јааны Денис Маликов куучындады: «Бис ас учурап турган ла кору бӱдӱмдӱ ирбис керегинде улай айдып та турзаас, је ол ок ӧйдӧ оны билбес улустыҥ тоозы сӱреен кӧп. Шак оныҥ учун бис мындый фильмдерди тургузадыс. Эҥ ле учурлузы – бистиҥ ачык кӱӱндӱ ле быйанду кӧрӧӧчилерис – балдар. Кӧп лӧ јаны бис олорго иштейдис, чырмайадыс. Олор бистеҥ ар-бӱткенди корыырыныҥ эстафетазын алар учурлу ла олорго, байла, кӱчке келижер. Оныҥ учун бу иштиҥ уур-кӱчтери керегинде эртеде куучындап берзе, артык болор.

Мениҥ шӱӱлтемле болзо, мындый видеофильмдерди кӧп тоолу эдип белетеп чыгарар керек. Бистиҥ ар-бӱткенди чеберлеери — агару иш. Ар-бӱткенге кижи кӧп тоолу каршу јетирет. Анчада ла аҥ-кушка, ӧлӧҥ-ӧзӱмдерге. Бу суракты бис «ӱстинеҥ» ле кӧрӧдис. Је сурактыҥ ӧҥзӱре болгонын тереҥжиде сананбайдыс. Ол ло ирбистер јок болуп каларын келип јаткан ӱйеге јетирер керек. Видеофильмдерди Кызыл бичикке кирген ӧскӧ дӧ аҥ-куштарга учурлаар керек. Темдектезе, кочкорго, маныга.

Тергеелер ортодогы «Ирбис» ассоциацияла јуук колбуда иштеп, ӧскӧ дӧ ӱлекерлерле иш ӧткӱрерге јараарын темдектеп айдарга турум. Бистиҥ иш керегинде айдар болзо, ирбистиҥ јӱрӱмин шиҥдеерге јеҥил эмес. Ол бийик, карлу тууларда јӱрет. Айдарда, ол тууларга једерге де кӱч, оны истежерге оноҥ до кӱч. Је бӱдӱрген иштиҥ уч-турултазы керегинде айтса, уур-кӱчтерди ӧдӱп јӱрген јолыс једимдӱ де, сӱрекей керектӱ де».

Сайлукемдеги эл парктыҥ јааныныҥ ордынчызы Денис Гуляевтиҥ айтканыла, ол база фильмниҥ туружаачызы ла айылчызы, картина ого сӱреен јараган: «Кӧрӧӧчилер ыраак кырлардыҥ ортозындагы эл парктыҥ јеҥил эмес ижин кӧргӧн. Байа зоологтордыҥ ла инспекторлордыҥ ижи база кӱч те, кату да. Бис ар-бӱткенниҥ кайкамчылу толуктарын ла ас учурап турган тындуларды јӱрӱмисти, тынысты карамдаш јогынаҥ корыйдыс. Кар да болзын, јаан сооктор до болзын, бис тӱҥей ле иштейдис. Кӧчкӧдӧҥ-эштеҥ чочып јалтанадыс. Фильм-де јажынган-ажытанган ирбистиҥ сӱреен ас учурап турган кадрларын кӧрӧри – јаан ырыс, сакыбаган сый. Бис јалаҥ јерде иштеп тура, каа-јаада чын ла «ирбистиҥ куйругына базадыс», је аҥныҥ бойын кӧрбӧй јадыс: турган јерине једип келзеес, ол дезе оноҥ эки, ӱч саат кайра јӱре берген болот, онызын камералардыҥ кадрларынаҥ кӧрӧдис. Је ондый да болзо, ирбис бисти улай ла кӧрӧт, онызы оморкодот, кӱӱн-санаабысты кӧдӱрет. Кӧрӧӧчилердиҥ ӧскӧ дӧ тындулар керегинде – ирбистиҥ јеринде јӱргендер керегинде кӧпти билип алар аргазы бар. Мында ончо улустыҥ сӱӱген кискези маны да, јуҥма да бар. Солун фильм мынаҥ да ары кӧрӧӧчилердеҥ јакшы, јылу сӧстӧр угарына, јарык ла ижемјилӱ элестер артыргызарына иженедим».

Алексей Кужлеков, Сайлукемдеги нацпарктыҥ билим ишчизи: «Билим ижим керегинде айдар болзо, Кызыл бичикке кирген тындуларды шиҥдеерин мен Сайлукемдеги эл парк тӧзӧлӧрдӧҥ озо баштагам. Темдектезе, ирбистерди ле кочкорлорды шиҥдеп, баштапкы ла экспедицияга 2009 јылда Тува јеринеҥ баштагам. Оноҥ бери Алтайга јеткенис.
Јерлик тындулар ортодо ирбисти шиҥдеери студент ӧйдӧҥ ала јараганын темдектеп ийейин. Ӱредӱм аайынча мен охотовед. Сайлукемдеги нацпарк тӧзӧлип ачыларда, мени билим ишчи эдип кычыргандар. Онойып, бу јилбӱӱмди оноҥ ары улалтадым.

Ӱч јыл кайра ирбис керегинде фильм согор баштаҥкай болгон. Оны «Ирбис» ассоциация ла Сайлукемдеги эл парк эткен. Бистиҥ алдыста турган тӧс амаду Туулу Алтайда јӱрген ирбистерди таап, олордыҥ јӱрӱми керегинде видеофильм согоры болгон. Видеофильм-ге јылдыҥ башка-башка ӧйлӧри кирген. Анчада ла јилбилӱ иштерди кышкыда ӧткӱргенис. Нениҥ учун дезе ирбистиҥ истерин кардыҥ ӱстинеҥ табарга јеҥил. Айдарда, иштиҥ кӧп лӧ сабазы кышкыда согулган эди.

Видеокамерага согорго бир эмеш кӱчке келишкен. Нениҥ учун дезе аҥылу таскамал јок болгон. Кыштыҥ корон соок кӱндери, шуургандар бойыныҥ салтарын база јетирген. Аппаратураныҥ батареялары соокко чыдашпас, тоҥор, отурып калар. Је андый да болзо, ирбистерди видеого сокконыс ла.

Јилбилӱ учуралдардаҥ кӧп тоолу ирбистердиҥ «ойынын» сокконы болор. Андый учуралдар ас келижип јат. Мында бистиҥ ырызыс тарткан деп айдарга јараар.

Билелик учуралды шиҥдеерге база келишкен. Бир билениҥ салымын бис фототузак ажыра сокконыс — јаан једим. Ол ирбистердиҥ билезиниҥ тӱӱкизи деп айдарга јараар.
Фильмди баштап ла бӱткӱлинче кӧргӱзерде, биске база јилбилӱ ле солун болгон. Бис кажыбыс ла бойыстыҥ алдыста турган амадуларысты бӱдӱргенис. Је качан бӱткӱл фильм эдип белетеп саларда, сӱрекей јаан иш болгоны иле кӧрӱнет.

Москвадагы «Октябрь» деп киноконцертный залда улус јык толо болгоны тыҥ сӱӱндирди. Бӱдӱрген ижим учун оморкодулу. Соок кышкыда туулардыҥ бажында јӱрӱп, ирбисти шиҥдеп, ончо туштаган уур-кӱчтерди кӧрӧӧчилерге јетирерге амадагам. Анчада ла јиит ӱйе ирбис бар, оныҥ јӱрӱмин шиҥдеери јеҥил иш эмес деп билзин. Јашӧскӱрим, балдар бу ас тоолу ирбисти чеберлеерин оҥдоп јӱрер учурлу. Бистиҥ ончобыстыҥ алдыста турган тӧс амаду — бу тындуны келер ӱйеге артырып салары. Темдектезе, Кош-Агаш аймакта 40 јыл кайра кызыл тӱлкӱ деп аҥ болгон. Бӱгӱнги кӱнде ол јок. Ачымчылузын кемге айдар?

Кызыл бичикке кирген тындуларды бис чеберлеп јӱрер учурлу. Керексинбезеес, тоолу ла јылдардаҥ олор јоголып калардаҥ маат јок».

Тошоҥты јурттыҥ школыныҥ баштамы класстарыныҥ ӱредӱчизи, «Ӱренчиктердиҥ ар-бӱткенди корып аларыныҥ эрчимдӱ болушчылары» деген биригӱзиниҥ башкараачызы Чейнеш Нашева ла Кош-Агаш јурттыҥ В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган школында «Тӧрӧл јериниҥ шиҥжӱчи-экологы» деген кружоктыҥ башкараачызы Наталья Аспембитова бир канча ӱренчиктериле кожо Москвада ӧткӧн «Алтай туулардыҥ ээзи» деген фильмниҥ презентациязында туруштылар. Олор бу јол-јоругы керегинде бойлорыныҥ санаа-шӱӱлтелериле мынайда ӱлештилер:
Чейнеш Нашева: «Москвада «Алтай туулардыҥ ээзи» деген документ кептӱ фильмниҥ кӧргӱзӱзине ӱренчиктеримле кожо туружар арга берилгенине канайып сӱӱнбес!?
Балдарга фильм сӱреен тыҥ јараган, ирбис керегинде билер де болзо, билгирлерин там тереҥжидип, јилбиркеп кӧрдилер. Фильмниҥ тургузаачыларына јаан быйан!».

Аливия Нашева, 1-кы класстыҥ ӱренчиги: «Меге бу јол-јоругыс сӱреен јараган. Ирбис керегинде фильмди ӧкпӧӧрип, оморкоп, быр тынышла кӧргӧм. Анайда ок «Москваныҥ ӱстиле учуш» деген аттракциондордыҥ паркында болорго келишкени бастыра јӱрӱмимде санаамда артып калар».

Диас Сабикенов, 3-чи класстыҥ ӱренчиги: «Меге, гран-кыйуныҥ јанында јадып турган балага, орооныстыҥ тӧс калазына јол келишкени јаан ырыс. Мен ары баштапкы катап учкам. Кызыл тепсеҥде, талайлык биологияныҥ ла океанографияныҥ «Москвариум» деп тӧс јеринде, зоопаркта болгоныс. Аттракциондордыҥ паркындагы кайкалды тегин сӧслӧ јетирип болбозым, Москвада болзоор, кыйалтазы јогынаҥ барып келигер. Ирбис керегинде фильм сӱрекей јилбилӱ, кӧрӱмјилӱ согулган. Кӧрӱниҥ јазучызы Валдис Пельш ирбис керегинде викторина ӧткӱрген. Сурактарга каруулар берип, сыйлар алганыс. Бастыра кижиликке ар-бӱткенди, тындуларды кичеезин, баалазын деп айдар кӱӱним бар».

Наталья Аспембитова: «Киносогоочылар ӱч јылдыҥ туркунына бистиҥ тайга-ташла базып, ар-бӱткендик кандый ла айалгаларга учурап согулган «Алтай туулардыҥ ээзи» деген фильмниҥ кӧргӱзӱзине балдарла кожо Москвага барып келерге јакшынак арга келишкен. Мен сананзам, бу фильмди канча ла кире кӧп улус кӧрзӧ, ирбистердиҥ тоозын ӧскӱрип, чеберлеп аларына јарамыкту айалгалар тӧзӧлӧринде болужын јетирер эди. Јол-јоругыс бийик кеминде ӧткӧн. Бу кӧрӱни баштагандар биске бастыра јанынаҥ эптӱ айалгалар тӧзӧгӧн. Ол – токтоп амыраар коночылык, экскурсиялар, башка-башка ойын-соот. Кӧп солун улусла таныжып куучындашкам. Бу фильм мениҥ балдарла кожо ижимде тузалу ла керектӱ болорында алаҥзу јок.

«Тӧрӧл јериниҥ шиҥжӱчи-экологы» деген кружок он јылдаҥ ажыра иштеп јат. Ого Кош-Агаштагы В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган школдыҥ ӱренчиктери јӱрет. Кружокто мен балдарды ар-бӱткенди, тындуларды чеберлеери, корыыры јанынаҥ ӱредедим. Ӱренчиктерле кожо шиҥжӱ иштер бичип, аймак, тергее, ороон ичинде ӧткӱрилип турган кӧрӱ-маргаандарда эрчимдӱ туружадыс. Ӧткӧн јылда кружоктыҥ эҥ эрчимдӱ балдары Новосибирсктеҥ келген режиссерло кожо ирбиске учурлалган мультфильм чыгаргандар. Бир канча кызычак ВКонтакте јондык сетьте кружоктыҥ бӱгин ачып, ого медиапосттор бичип, тергеелер ортодогы ӧткӧн «Медиавест» деген конкурста турушкан. Россияныҥ 800-теҥ ажыра турушкан школдорыныҥ ортозынаҥ бистиҥ балдар 16 эҥ артыктарыныҥ тоозына киргендер. Соҥында јеҥӱчилдер Ижевск калага кычыртарда, акча-манат келишпегенинеҥ улам барып болбогоныс ачымчылу болды.

Кружокто экологиялык сурактарла кожо ӧскӧ дӧ јонјӱрӱмдик иштер ӧткӱредис».

Хадижа Нукеева, 7-чи класстыҥ ӱренчиги: «Сӱреен чыҥдый, сӱрлӱ фильм согулган. Оны соккон улуска: режиссерлорго, монтажерлорго, звукорежиссерлорго, операторлорго ло ӧскӧлӧрине де быйанымды айдып турум. Мен оны кӧрӱп, кӧпти билип алдым. Ада ирбис балдарыныҥ јӱрӱминде турушпай, олорды таскатпай турганын кайкап кӧрдим.

Премьерадаҥ мен бийик кӱӱн-тапту арттым.

Орооныстыҥ тӧс калазыныҥ ичиле экскурсияларга јӱрдис. Тӱнде јӱзӱн ӧҥдӧрлӱ отторло јаркындалган Москва санаамда узакка артар».

Анэля Аспембитова: «Алтай туулардыҥ ээзи» деген фильм меге сӱреен јараган. Ол мениҥ тӧрӧл аймагымда, Алтайыстыҥ сӱрлӱ кырларында согулганы оморкодулу болды.
Москваныҥ ичиле таныштыру экскурсиялар, јарлу оромдор нениҥ учун мынайда адалганын угарга јилбилӱ ле билерге тузалу болгон. Бисти бу јол-јорукта јӧмӧгӧн-болушкан улуска быйан айдадым».

«Ирбистиҥ кажызы ла атту-јолду болгонын кайкап уктым. Чыҥдый, јараш, јилбилӱ фильм, онойдо ок биске премьерага келерге эдилген јӧмӧлтӧ-болуш учун алкыш-быйанысты айдадыс» – деп, Кош-Агаш јурттаҥ балдардыҥ Сайлукемдеги нацпарктыҥ најыларыныҥ «Тӧрӧл јериниҥ шиҥжӱчи-экологы» деген экоклубыныҥ туружаачызы Тенгиз Ерленбаев айтты.

Азалия Кыстубаева: «Ирбиске учурлалган фильмди кӧрӱп, олорды канайда аайлап, ылгаштырарын билип алдым. Эркек ирбистиҥ куйругында тӧӧнӧйлӱ (чоокыр), тижизинде ондый темдектер јок.

Премьерада бис вип-айылчылар болгоныс. Фильмди јаан залда эптӱ айалгада јакшызынып кӧргӧнис.

Москвада бис тӧрт јылдысту коночылыкта токтогоныс. Каланыҥ јараш јерлери, архитектуразы керегинде кӧпти билип алдыс. «Морская симфония» деген шоуга барып јӱргенис. Анда дельфиндер, тюленьдер, моржтор бисти бойыныҥ ойыныла, санаалуларыла кайкатты. Зоопаркта јӱзӱн-башка аҥ-куш, тындулар кӧргӧнис. Олордыҥ ортозында эҥ ле кӧрӱмјилӱзи маны деп кӧрдим, ол меге кару ла јуук болды.

Оогош јурттыҥ кызычагына баштапкы катап самолетту учарга, орооныстыҥ тӧс калазын кӧрӧргӧ берилген ырызым учун Сайлукемниҥ, «Ирбис» ассоциацияныҥ ишчилерине быйан айдадым. Олор сӱрекей керектӱ ле учурлу иш ӧткӱрет. Ижи-тожы мынаҥ да ары једимдӱ болзын!».

К. ПИЯНТИНОВА, Х. ТАДИНА, В. БАДАКИНА белетегендер