Алтайдын Чолмоны

60 јылдык јол ӧдӱп…

24.11.2023

Кӱчӱрген айдыҥ 16-чы кӱнинде Горно-Алтайскта Россияда самбоныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 85 јылдыгына, Алтай Республикада тӧзӧлгӧнинеҥ ала 60 јылдыгына учурлай кӧдӱриҥилӱ керек-јарактар ӧткӧн.

Бу айдыҥ 16-17 кӱндеринде Самбоныҥ бастырароссиялык кӱни темдектелип, «Јиит спартакчы» спортзалда Алтай Республиканыҥ самбо ло дзюдо аайынча федерациязыныҥ баштапкы президенти Ю. В. Антарадоновтыҥ эземине учурлай маргаандар ӧткӧн.

Мӧрӧй Кош-Агаш, Майма, Оҥдой, Улаган, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Чамал, Шабалин аймактардыҥ ла Горно-Алтайск каланыҥ спортчыларыныҥ парадынаҥ башталган. Маргаандар Ю. В. Антарадоновтыҥ эземине учурлай ӧткӧн деп ӧрӧ бичидис. Юрий Васильевич тергеебисте спорттыҥ ла физический культураныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген. Ол 1991 јылдаҥ ала АР-дыҥ самбо ло дзюдо аайынча федерациязыныҥ баштапкы президенти болуп, узак ӧйдиҥ туркунына спорттыҥ бу бӱдӱмин јӧмӧгӧн. Оныҥ болужыла кӧп тоолу јаан учурлу маргаандар ӧткӱрилген. Ол тоодо албатылар ортодогы бир, бастырароссиялык алты, Россияныҥ Азиат бӧлӱгиниҥ эки чемпионады. Эмди Ю. В. Антарадоновтыҥ эземине учурлай самболо маргаандар јылдыҥ сайын ӧдӧт. Ол кожо иштеген улустыҥ санаазында јайалталу башкараачы, ойгор политик, албатызыныҥ чындык уулы ла ачык-јарык кижи болуп артар.

АР-дыҥ физический культура ла спорт аайынча комитединиҥ председатели Олег Гурин спортчыларды, тазыктыраачыларды, маргаандардыҥ айылчыларын ла спорттыҥ бу бӱдӱмин сӱӱп турган ончо улусты самбоныҥ юбилейлик јылыла уткуп, 2023 јыл юбилейлерле бай болгонын темдектеген. Быјыл РФ-тыҥ спорт аайынча министерствозы 100 јылдыгын темдектеп јат. Олег Гурин самбоныҥ Россияда 85 јыл кайра, Алтай Республикада 60 јыл кайра тӧзӧлгӧнин эзедип, бу ӧйдиҥ туркунына тергеебисте ол јаан ӧзӱм алынганын айткан. «Јылдаҥ јылга бисте јаҥы чемпиондор, јаҥы јылдыстар табылат. Республиканыҥ спортчылары Россияныҥ јуунты командазына кирип, кӧп тоолу јаан маргаандардаҥ јеҥӱлер экелет.

РФ-тыҥ башкарузы самбого база јаан јӧмӧлтӧзин јетирет. Эмди «Самбоны школдорго», «Самбо учун» деген федерал ӱлекерлер иштейт. Оныҥ да учун спорттыҥ бу бӱдӱми мынаҥ да ары ӧзӧр, Олимпий ойындарга кирер» — деп, ол айткан. Комитеттиҥ јааны маргаанныҥ туружаачыларына бийик једимдер, ас ла дезе, спорттыҥ устары, орооныстыҥ чындык улузы болзын деп кӱӱнзеген.

АР-дыҥ башчызыныҥ, АР-дыҥ башкару-зыныҥ председателиниҥ ле АР-дыҥ башка-рузыныҥ аппарадыныҥ јааныныҥ ордынчызы Андрей Мунатов јуулган улусты акту кӱӱнинеҥ самбоныҥ юбилейиле база уткуган. «Спорттыҥ бу бӱдӱми бистиҥ ороондо табылып, ӧзӱм алынат. Тергеебисте оныҥ ӧзӱмине камаанын јетирген улуска, бойлоры тазыктырынып, чыдап јаткан ӱйени тазыктырган тазыктыраачыларга, орооныстыҥ президенти В. В. Путинге спорттыҥ бу бӱдӱмине јаан учур бергени учун быйан айдар керек» — деп, ол айтты.

Туулу Алтайда самболо тазыктырулар 1963 јылда башталган. Спорттыҥ бу бӱдӱминиҥ тӱӱкизинде Алтай Республиканыҥ спортчылары телекейлик чемпионаттардаҥ 17 кайрал алган. Ол тоодо — тӧрт алтын медаль. Самболо телекейдиҥ чемпионы болуп Виталий Уин чыккан. Кийнинде јылдарда јуучыл самболо телекейдиҥ чемпиондоры болуп Степан Кабенов ло Родион Асканаков чыккандар. Родион телекейдиҥ эки катап чемпионы болот. Алты спортчы телекейлик кубоктыҥ алтын медальдарын ойноп алган. Европаныҥ чемпионаттарынаҥ јерлештерис 18 медаль, ол тоодо 13 алтын медаль экелген. 2013 јылда Ай-Мерген Аткунов XXVII Јайгы универсиадада алтын медаль, 2015 јылда I Европей ойындарда база ла алтын медаль ойноп алган эди.

Горно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ јааныныҥ ордынчызы Евгений Сюремеев јуулган улусты юбилейлик байрамла уткуп тура, кӧп спортчыларды, ол тоодо республикабыстыҥ адын бийик кӧдӱрип турган јарлу спортчыларды белетеген тазыктыраачыларга акту кӱӱнинеҥ быйанын айткан кийнинеҥ, Горно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ Быйанду самаразыла тазыктыраачылар Эзен Семендеевти, Андрей Чистяковты, Бектур Бекназаровты ла Виктор Меркульевти кайралдаган.

Туулу Алтайда самбо тӧзӧлгӧнинеҥ ала Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ тӧрт узы, Россияныҥ спортыныҥ телекейлик классту 23 узы, СССР-дыҥ ла Россияныҥ спортыныҥ 180-неҥ ажыра узы белетелген. 2019 јылда јуучыл самболо Алтай Республиканыҥ јуунты командазы тӱӱкиде баштапкы ла катап бастырароссиялык маргаанда баштапкы јер алган.
Бӱгӱнги кӱнде АР-дыҥ самбо ло дзюдо аайынча федерациязы нак команда. Бирлик болоры — оныҥ тӧс учурлу сӧзи. Тазыктыраачылардыҥ чыдамкайыныҥ, јана баспазыныҥ, иштеҥкейиниҥ шылтузында самбо эмди де ӧзӱм алынарын улалтат.

Самболо СССР-дыҥ спортыныҥ узы, Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачызы, Ю. В. Антарадоновтыҥ нӧкӧри М. Я. Яйтаков уткуулду сӧзинде мынайда айткан: «Кӱндӱлӱ спортчылар, тазыктыраачылар, јаргычылар ла айылчылар, слерди АР-дыҥ самбо ло дзюдо аайынча федерациязыныҥ адынаҥ бу байрамла уткуйдым! Самбоныҥ бастырароссиялык кӱнин ӧткӱрерин орооныстыҥ президенти В. В. Путин јӧптӧгӧн. Ол јылдыҥ сайын кӱчӱрген айдыҥ 16-чы кӱнинде темдектелет. Президент самболо Россияныҥ спортыныҥ узы ла нерелӱ тазыктыраачызы болгонын билер керек.

Арга келижерде, кӧп јылдардыҥ туркунына самбоныҥ ӧзӱмине камаанын јетирген, биске јӧмӧшкӧн улуска быйанду сӧстӧр айдып ийейин. Олордыҥ кезиги эмди ортобыста јок. Је бу улустыҥ јӧмӧлтӧзиниҥ шылтузында бис кӧп тоолу маргаандарда јаан једимдерге јеткенис.

Качан бирде самбо Олимпий ойындарга кирер. 2021 јылда ол спорттыҥ олимпий бӱдӱми деп јӧптӧлгӧн. Эмди оны Олимпий ойындарга кийдирери аайынча сурак турат. Чыдап јаткан ӱйе ортодоҥ Олимпий ойындардыҥ туружаачызы чыгар деп иженедим. Ол тушта бисте Олимпий ойындардыҥ јеҥӱчили кыйалтазы јоктоҥ болор.

Бӱгӱн-эртен ӧдӱп јаткан маргаандар Сибирь федерал округтыҥ первенствозына талдашту маргаандар болуп јат. Ол бистиҥ нӧкӧрис, јуук кижибис Ю. В. Антарадоновтыҥ эземине учурлалат. Юрий Васильевич федерацияныҥ јаанына 1993 јылда тудулган. Ол ӧйдӧҥ ала јӱрӱминиҥ учына јетире ол бистиҥ јаныста болгон. Бисле не болуп турганын јаантайын билетен. Тӧзӧлӧ берген кандый ла сурактарыстыҥ аайына чыгып ийетен. Кӧп јылдардыҥ туркунына ол башкараачы иштерде иштеген. Самбоныҥ ӧзӱмине кӧпти эткен. Быјылгы маргаан нӧкӧристиҥ эземине ӧткӱрип јаткан ӱчинчи маргаан болор. Ол Самбоныҥ бастырароссиялык кӱнинде ӧдӧт. Ю. В. Антарадоновтыҥ эземи бисле кожо узакка артар. Оныҥ учун Юрий Васильевичтиҥ билезине, балдарына быйанысты айдадым. Олор бисти эмди де јӧмӧйт».

М. Я. Яйтаков Алтай Республиканыҥ самбо ло дзюдо аайынча федерациязыныҥ Быйанду самаразын «Кан-Оозы аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны Рустам Кокушевке, «Оҥдой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны Эдуард Текеновко, «Улаган аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааныныҥ молјуларын бӱдӱреечи Айдар Акчинге, самбоныҥ ла дзюдоныҥ ветераны, АР-дыҥ башчызыныҥ, АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ле АР-дыҥ башкарузыныҥ аппарадыныҥ јааныныҥ ордынчызы Андрей Мунатовко (дзюдоло Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ маргаандарыныҥ бистиҥ тергеедеҥ сок јаҥыс чемпионы), самболо Улаган аймакта баштапкы тазыктыраачылардыҥ бирӱзи Амурат Санаага, Ю. В. Антарадоновтыҥ уулы Игорь Антарадоновко, самбоныҥ ветераны, јуучыл керектердиҥ ветераны Алексей Мегедековко, самбоныҥ ла дзюдоныҥ ветераны Сергей Грушинге, А. И. Ялбаковтыҥ адыла адалган конно-спортивный школдыҥ директоры Альберт Толкочековко, самбоныҥ ветераны Амыр Тойдоновко, спорттыҥ ветераны Геннадий Тайборинге, спорттыҥ ветераны Андрей Шпрингерге, хоккейле АР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Заур Казакпаевке табыштырган.

Бу кӱн кӧп уткуулдар, кӱӱнземелдер айдылган. Олордыҥ кезиги П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда ӧткӧн кӧдӱриҥиде айдылганын темдектеер керек. Уткуулдардыҥ бирӱзин Россияныҥ Геройы Данияр Джартанов аткарган. Ол самболо, кийнинеҥ јуучыл самболо тазыктырынган. Кайучыл герой видео уткуулын группазыла јуучыл јакылтадаҥ келген кӱндердиҥ бирӱзинде бичиген эмтир.

«Јиит спартакчы» спортзалда эки кӱнге улай ӧткӧн маргаандарда текши тооло 107 спортчы, олордоҥ 83 уул ла 24 кыс, турушкан.

Бойлорыныҥ бескелеринде јеҥӱчилдер болуп мындый кӱрешчилер чыккан:
49 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Дмитрий Балыкчин (Горно-Алтайск кала);
2-чи јерде — Саадак Кензин (Улаган аймак);
3-чи јерде — Тимур Бакрасов (Кан-Оозы аймак) ло Амат Арбаев (Горно-Алтайск кала).
53 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Расул Банкунов (Горно-Алтайск кала);
2-чи јерде — Арбын Семендеев (Горно-Алтайск кала);
3-чи јерде — Эрчим Темеев (Оҥдой аймак) ле Денис Таюшев (Улаган аймак).
58 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Аймир Ялбаков (Горно-Алтайск кала);
2-чи јерде — Арунат Маников (Горно-Алтайск кала);
3-чи јерде — Мерген Акчин (Горно-Алтайск кала) ле Расим Тонтушев (Улаган аймак).
64 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Артем Вяткин (Горно-Алтайск кала);
2-чи јерде — Валентин Слободчиков (Горно-Алтайск кала);
3-чи јерде — Кирилл Тыдыков (Шабалин аймак) ло Дмитрий Кудрявцев (Горно-Алтайск кала).
71 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Артем Шпрингер (Горно-Алтайск кала);
2-чи јерде — Айдамир Адыкаев (Горно-Алтайск кала;)
3-чи јерде — Ренат Челбаков (Чамал аймак) ло Михаил Пиряев (Горно-Алтайск кала).
79 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Ай-Мерген Балин (Горно-Алтайск кала);
2-чи јерде — Дмитрий Коромякин (Чамал аймак);
3-чи јерде — Константин Шиховцев (Горно-Алтайск кала) ле Игорь Алексеев (Горно-Алтайск кала).
88 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Амат Бадиров (Горно-Алтайск кала);
2-чи јерде — Нурсултан Адаев (Кош-Агаш аймак);
3-чи јерде — Зубаир Чурчутов (Кош-Агаш аймак) ло Эрмен Матаков (Кош-Агаш аймак).
98 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Артем Тодошев (Горно-Алтайск кала);
2-чи јерде — Илья Заречнев (Кан-Оозы аймак);
3-чи јерде — Руслан Якояков (Горно-Алтайск кала).
98 килограммнаҥ ӧрӧ бескеде:
1-кы јерде — Байыр Делдошпоев (Кан-Оозы аймак).

Кыстар ортодо 44 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Ирина Мамина (Кан-Оозы аймак);
2-чи јерде — Амина Молтчушева (Кан-Оозы аймак);
3-чи јерде — Айжана Самтарова (Оҥдой аймак) ла Ксения Югушева (Горно-Алтайск кала).
47 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Альбина Тижимеева (Кан-Оозы аймак).
50 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Анастасия Кулачкина (Кӧксуу-Оозы аймак);
2-чи јерде — Екатерина Тукешева (Кан-Оозы аймак);
3-чи јерде — Камила Чанчиева (Горно-Алтайск кала).
54 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Евгения Бабитова (Горно-Алтайск кала);
2-чи јерде — Марина Тадышева (Горно-Алтайск кала);
3-чи јерде — Инга Тонгак (Горно-Алтайск кала) ла Айсула Кокшинова (Кан-Оозы аймак).
59 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Ариана Ялбакова (Кан-Оозы аймак);
2-чи јерде — Виктория Кундина (Горно-Алтайск кала);
3-чи јерде — Арианна Санашева (Горно-Алтайск кала) ла Ай-Сана Альчина (Кан-Оозы аймак).
65 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Виктория Чулунова (Улаган аймак);
2-чи јерде — Айлана Сартакова (Горно-Алтайск кала);
3-чи јерде — Дарья Мурзагалиева (Горно-Алтайск кала) ла Ангелина Смирнова (Кан-Оозы аймак).
80 килограмм бескеде:
1-кы јерде — Аурика Угрюмова (Горно-Алтайск кала);
2-чи јерде — Татьяна Юнчакова (Улаган аймак).
Эҥ артык кӱреш кӧргӱскен деп Аймир Ялбаков ло Евгения Бабитова кайралдаткан. Јеҥӱге јӱткигени учун сыйды Саадак Кензин ле Виктория Чулунова алгандар. «Эҥ артык јаргычы» деп Чечен Яприн ададарда, «Эҥ артык тазыктыраачы» деген ат Эзен Семендеевке берилген.

Кырчын ЯШЕВ
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары