Чапкыш – алтай калыктыҥ ундылган курсагы

24.11.2023

«Эмдигизи — ол jакшы ундылган озогызы» деп айдылганы тегин ле эмес. Мындый санаалар меге сӱрекей солун билимчиге jолугып, куучындажып отурала келди. Алтай аш-курсакты шиҥдеп, оныҥ аҥылузын, кижиниҥ су-кадыгына jетирип турган тузазын билим иштеринде кöргӱзип, jаан ла сӱрекей керектӱ иш бӱдӱрип jаткан улус бистиҥ калада барына сӱӱнип, оморкоп турарыҥ.
Бистиҥ айылчыбыс — jуртээлемдик билимдердиҥ кандидады, Горно-Алтайсктагы эл университеттиҥ агротехнологиялар ла мал-аш эмдеер кафедразыныҥ доценти кара майман сööктӱ Айана СУМАЧАКОВА. Билимчи кöп jылдардыҥ туркунына калыгыстыҥ аш-курсагы керегинде суракла jилбиркеп, тереҥ шиҥжӱлӱ иштер öткӱрип jат.

Айана Николаевна алтай аш-курсак керeгинде кöпти билер. Калыгыстыҥ jаҥдаган jаҥын, алтай тилистиҥ учурын тереҥ сананып, бойыныҥ ижин тöрöл улузына тузалу болзын, алтай кaлыгыс бажын бийик тудуп jӱрзин деп акту jӱрегинеҥ амадайт.

Бистиҥ эрмек-куучыныс jаҥыс та jаҥжыккан курсагыс керегинде эмес, алтай чӱм-jаҥныҥ тереҥ учуры, алтай тилди jаш ӱйеге ӱредери керегинде болды.

Билимге келген jол

Айана Николаевнаныҥ чыккан jери — Кан-Оозы аймакта Jабаган jурт. Ада-энези Николай Сепсенович ле Тамара Альчиевна Барсуковтор.

Ол тушта Jабагандагы балдардыҥ садына кӧп орус балдарла кожо јӱрӱп, Айана алтайлап куучындабаган. Ол беш jашту болордо, олордыҥ билези Куладыга кöчӱп келгени jаан ырыс болгон деп айдат. Нениҥ учун дезе су-алтай jуртта алтай балдарла ойноп, кыска öйгö алтай тилле кöндӱре куучындаар боло берген. Школдо ол тушта алтай тилдиҥ урокторы болбогон до болзо, алтай тилин быжу билер кижи болуп öскöн. «Онойып ла алтайлап куучындабаган болзом, кандый кöпти jылыйтар эдим» деп айдат…

Бойы мындый jолды öткöн кижи тöрöл тилдиҥ сурагыныҥ учурын тереҥ оҥдойт. «Эмдиги балдарга тӧрӧл тилине ӱредетени биледеҥ камаанду. Ада-энези айылда алтайлап куучындажып турза, бала jаҥыс та тöрöл тилин билер эмес, ич-кöрӱми алтай кижи болуп öзӧр. Беленинче ле орустап ӱредип салганда, ол балага jаман салтарын jетирет. Кижи бойыныҥ тӧрӧл тилин билбес болзо, öскö дö тилдердиҥ байлыгын jетире оҥдоп болбос. Бистиҥ алтай тилис – ондый jараш тил.

Алтай тилине ӱретпеген балдар кöпти jылыйтат. Мындый болуп калганда, эҥ ле озо ада-энезиниҥ бурузы деп сананaдым. Бой-бойыла биледе тöрöл тилле куучындажып турары кӱч ле эмес. Мыны jетире оҥдобой, тилин ӱретпей салганда, бала алтай да эмес, орус та эмес болуп артып калардаҥ маат jок. Ӱредип турган студенттериме база jаантайын мынайда jартайдым.

Оноҥ ижим аайынча jоруктап, кöп башка-башка укту билимчилерге jолугып jадым. Антропологияныҥ ла этнографияныҥ университединиҥ ишчилериле куучындыжарымда, кижи бойыныҥ тилиле куучындаганы сӱрекей jаан учурлу деп jартагылады. Баланыҥ толо öзӱм алынатаны бойыныҥ тилиле куучындагынаҥ камаанду эмтир. Тил ажыра кижи албатызыныҥ кöгӱс-кöрӱмин алынар, jебреннеҥ бери тайанып jӱрген чӱм-jаҥдары оныҥ jӱрегине шиҥип калар…» — деп куучындады.

Экинчи класстаҥ ала Айана Караколдыҥ орто ӱредӱлик школында ӱренген. Класста сегис уулчактыҥ ортодо эки ле кызычак болгон. 10-чы класста эки кыс калага келип, областьтыҥ национальный школын ӱренип божоткон.

Ӱредӱчи-билимчи болор деген амаду ол тушта болбогон до деп айдарга jараар. Айана нöкöрлöриле кожо Барнаул калага барып, ӱредӱге кирген. Барнаулдагы jуртээлемдик институт — ол тушта бистиҥ тергеебистиҥ кöп jииттериниҥ ӱренген jери. Бу институтты «аш-курсактыҥ технологы» деген специальностьло божодоло, Айана Николаевна ишмекчи jолын ГАГУ-да ӱредӱчи-преподаватель болуп баштаган. Бу ла jылда ол Барнаулдагы jуртээлемдик институттыҥ аспирантуразына кирген. Мында ӱренип тура, jиит кыстыҥ технолог-переработчиктиҥ ижиле jилбиркегени кöптöгöн. Бойыныҥ билгирлерин бийиктедер амаду тургузып, Айана Николаевна Кемероводо аш-курсактыҥ институдында база ӱренип, «технолог переработки сельскохозяйственной продукции» деген специальность алган.

Чапкышты ачканы

Айана Николаевна бала туштаҥ ала алтай албатыныҥ аш-курсагыла jилбиркеп баштаган. Карган энези тööлöс сööкту Клавдия Аилдашевна Чурупова алтай аш-курсак керегинде сӱрекей jараш куучындайтан. Jастыҥ бажында бала-барказына айылдап келгенде, эт учына чыга берген öй болор. Карган энези арткан-калган jуунаҥ, öкпö-буурдаҥ jакшынак курсак азып ийер. «Кажы ла курсактаҥ эптеп, сӱреен амтанду эдип кайнадарга jараар» — деп айдар. Öрöкöн оогош тушта кыжыла чабып jип турган ичеге-карыннаҥ jазалган курсак болгонын эске алынып туратан. Ол кандый курсак болот не деп, Айана кайкап сананар.

Jаанап келеле, студент öйинде бу куучындарды эске алынып, адазыныҥ эне-адазы Кымыс Тодошевна ла Сепсен Маймановичтеҥ: «Слерде кыжыла чабып jип турган ичеге-карыннаҥ эдилген курсак болгон бо?» — деп сурап туратан. Бу улустыҥ санаазында база мындый курсак болгон деп артып калган. Азыйда чын ла мындый курсакты эне-адазы белетеп турган деп каргандар куучындайтан.

Öйлöр öдӱп, Айана Николаевна Турачак аймактыҥ кижизине туштап, айыл-jурт тöзöгöндӧр. Курмач-Байгол jуртта чапкыш деп курсакты эмдиге jетире улус jазап турганы сакыбаган ачылта болгон. Баштап тарый мындый курсакты оҥдобой, ого бир эмеш öйдиҥ туркунына ӱренишкен. Кöрöр болзо, ол сӱрекей амтанду эмтир.

Шиҥжӱчи кижи кандый бир суракты тереҥ сананып, оноҥ-мынаҥ укканын бириктире сананып jӱргенде, оодыкталган jурук бӱдӱнделе бергендий, бир кӱн ончо jарт боло берет. Онойып, карган энези куучындаган курсак бу болгонын билген. Оныҥ кийининеҥ бир-эки jылдыҥ туркунына Курмач-Байголго барып, согум эткен тушта чапкышты канайда jазап турганын кöрӱп, ӱренген.

Мыныҥ кийнинде Айана Николаевна таҥынаҥ бойы ӱлекер-проект тургузып, бу курсак керегинде улуска куучындап, јартап-кӧргӱзип баштаган. Келишкенде, алтай улустыҥ jуун-öткӱрмелеринде, конференцияларда туружып, чапкыш-супты кайнадып, jуулган улуска, калада, Караколдо кöрӱш-таныштарына, тöрöӧн-туугандарына амзадар. Чапкыш деген курсакты билер улусты бедиреп, куучындажат. Тергеебисте бу курсакты ас улус белетеп билер: Кош-Агаш аймакта тоолу кижи, Бичиктӱ-Боомдо бир ле кижи, Курмач-Байголдыҥ улузы. Ары-бери jоруктаганда, Айана Николаевнаныҥ куучынын угуп, jаан jашту улус мындый курсак керегинде укканын эмезе бала тушта амзап кöргӧнин айдып берет.

Бу су-алтай курсакты канайда белетеериниҥ технологиязын Айана Николаевна тоолу кижиге ӱредип салган. Ол улус оноҥ ары бойыныҥ айылдаштарына, билелерине база айдып берет. Мынайып, бу курсак керегинде билип турган улустыҥ тоозы кöптöп, чапкыш ундылып калган курсактыҥ тоозынаҥ чыгар деп, ол иженет.

«Бистиҥ аш-курсагыс калыгыстыҥ байлыгы болуп jат. Канча чактардыҥ туркунына оны бистеҥ озо jӱрген ӱйелер чеберлеп экелген. Эмди бисте оны ундып, jоголтып салар учурыс та jок. Озогыдаҥ бери чöйилип келген учукты ӱзӱлбезин деп биске чырмайар керек» — деп, билимчи айдат. Ол эмди де ижинде кöп амадулар тургузып, бӱдӱрерге белен. Быjыл Кош-Агаш аймакка барар деген санаа бар. 2015 jылда ГАГУ-ныҥ ишчилери Кöкöрӱ jуртка jоруктап, билим ишке керектӱ jетирӱлер jууп jӱрген. Кöкöрӱниҥ улузыныҥ кӱндӱзегин, ачык-jарыгын Айана Николаевна быйанду эске алынат.

Белетеер аайы

«Чапкыш» деген сöс, Айана Николаевнаныҥ шӱӱлтезиле, «чап» (чабар деген сӧстӧҥ) ла «кыш» (jылдыҥ öйи) деген сöстöрдöҥ бӱткен. Кышкыда чабып (öскöртö айтса, кичинектеде ооктоп) jиир курсак дегени.

Кӱскиде, соок тӱшкенде, улус согум согуп, кышка белетеп jат. Уйды сойып, јаан карынды jунуп-jазап, эт-канла толтырат. Мында чандыр, буур-эт, кыпту-карын, кöстӱ-карын, jумур, айланчык, jаан ла чичке ичеге, мööн, кыйма, карын-jуу ла бестӱ-jуу салылат. Ӱстинеҥ канды уруп jадылар. Оноҥ оны jазаптыра буулап, аҥылу эп-сӱмеле тоҥырып салар.

Бу мынайда тоҥырарыныҥ аайын Айана Николаевна башка-башка эп-аргаларла тузаланып, эксперимент тургузып, jартап алган. Бистиҥ öбöкöлöрис, эмдигизиндий тузалу техника-эдимдер jогынаҥ, чапкышты ӱрелбей jадар эдип jазап билген. Тоҥырылган чапкыш jастыҥ бажына jетире jатканда, амтаны кирер дежетен. 3 jашту торбокты сойзо, 32 килограмм кире чапкыш чыгар.

Чапкыш — сӱрекей тузалу курсак эмтир. Уй малдыҥ ичеге-кардында кижиниҥ ӱйе-сööгине керектӱ микро- ло макроэлементтер кöп. Оноҥ башка мында кӧп тоолу витаминдер бары jарталды. Бойыныҥ албатызыныҥ јаҥжыккан аш-курсагын jип öскӧн кижиниҥ су-кадыгы бек болуп турганын эмдиги ӧйдӧ билимчилердиҥ шиҥжӱ ижи иле кӧргӱзет.

Айана Николаевна кижиниҥ су-кадыгы курсактаҥ камаанду болгонын мынайда jартап jат: «Кижи бойыныҥ калыгыныҥ курсагына öскöни база jарамыкту. Кажы ла албатыда бойыныҥ jаткан jеринеҥ, jадын-jӱрӱминеҥ камаанду аш-курсагы бар. Албатылык курсагы анчада ла öзӱп jаткан балдарга jакшы тузазын jетирет. Эмдиги öйдö, анчада ла jиит ада-энелер, балдарына кöп кошмокторлу курсак берип, тилде-оосто курсак амтандайтан рецепторлорды ӱреп салат. Ондый не-неме ажанып ӱренген бала алтай аш-курсакты jиир кӱӱни келбес. Алтай курсакта, jаҥыс та чапкышта эмес, jе, темдектезе, кöчöлӱ мӱнде кошмок болбос учурлу. Ол бойыныҥ белетелетен аайыла эттиҥ-курсактыҥ амтанын толо ачып jат. Алтай аш-курсагына бурылып, чын ажанышка кöчöри канча да jаштуда орой эмес…»

А. Н. Сумачакова jаҥыс та чапкыш эмес, алтай калыктыҥ öскö дö курсак-тамагын шиҥдеп jартайт. Темдектезе, студенттердиҥ билимчиге баштаткан иштери айрак-чегенге, талканныҥ башка-башка бӱдӱмдерине учурлалат. Алтай албатыныҥ курсагы jӱк ле ажанары керегинде эмес, мында ойгор кöрӱм-шӱӱлте салылган деп jартайт.

Алтай албатыныҥ аш-курсагыла Айана Николаевнаныҥ билим ижи ажыра ончо jер-телекей таныжар аргалу. Темдектезе, 2020 jылда онлайн эп-аргала ол Москвада билимчилердиҥ конференциязында jетирӱ эткен. Öткöн jылдыҥ кӱчӱрген айында Москвада МГУ-да öткöн албатылар ортодо симпозиумга барып турушкан. Бу билимчилердиҥ jуунында эмдиги öйдö jаҥжыккан культуралардыҥ айалгазы керегинде куучын öдӱп, чокумдап айтса, телекейде калыктардыҥ аш-курсагыныҥ тӱӱкизи ле оныла колбулу jаҥжыгулары деген тема элбеде кöрӱлген. Мында Айана Николаевна алтай албатыныҥ аш-курсагын кöгӱс учуры jанынаҥ база jартаган: «Тойгон ток, толу куруй, ток санаа» дегени эт-каны ажанып тойгоныла коштой, кижи санаазына токынал алынып, öрö турган Кудайына алкыжын айтканын керелейт».

Солун аш-курсак керегинде куучыны учун Айана Николаевна Сумачаковага jаан быйан. Билимчи ижинде эмди де кöп ачылталар болзын.

Алевтина Меркитова
Jуруктар А. Н. Сумачакованыҥ кöмзöзинеҥ алылган

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина