Салымыс бистиҥ самболо тудуш…

24.11.2023

Кӱчӱрген айдыҥ 16-чы кӱнинде Горно-Алтайскта П. Кучияктыҥ адыла адалган Эл театрда самбоныҥ кӱнине учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун ӧтти. Ондо Алтай Республиканыҥ ады јарлу самбисттери, олордыҥ таскадаачылары ла ветерандар турушкандар.

Бу туштажу Россияда самбоныҥ тӧзӧлгӧниниҥ 85 ле Алтай Республикада тӧзӧлгӧниниҥ 60 јылдыктарына, ады јарлу политик, самбоныҥ ла дзюдоныҥ республикадагы федерациязыныҥ баштапкы президенти болгон Ю. В. Антарадоновтыҥ эземине учурлалган.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы М. Ю. Маргачев трибунадаҥ сӧс айдып, АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохординниҥ адынаҥ јуулган улусты самбоныҥ юбилейлериле уткуган.

Башчыныҥ уткуулында Россияныҥ президенти Владимир Путинниҥ самбо кижини бек кӱӱн-санаалу, турумкай ла чыдамкай болорына, уур-кӱчтердеҥ јана баспазына таскадып турганы керегинде сӧстӧрин эске алындырып, оноҥ ары мынайда куучындаган: «Алтай Республикада самбо аайынча маргаандар улай ла ӧткӱрилет. Быјыл олор Россияда самбо тӧзӧлгӧниниҥ 85-чи ле Алтай Республикада тӧзӧлгӧниниҥ 60-чы јылдыктарына ла ады јарлу политик, самбо ло дзюдо кӱрештердиҥ республикадагы федерациязыныҥ баштапкы президенти болгон Ю. В. Антарадоновтыҥ эземине учурлалган. Юрий Васильевич бойыныҥ ӧйинде спорттыҥ бу бӱдӱмдери бистиҥ республикада ӧзӱп ле тарап-таркап барарына јаан камаанын јетирген.

Спорттыҥ самбо бӱдӱми јанынаҥ бистиҥ аргаларыс уйан эмес. Кӧп тоолу ла ченемелдӱ тазыктыраачылар бӧкӧ, чекчил ле эпчил кӱрешчилерди белетейт. Олор јаҥыс та Алтай Республикада эмес, онойдо ок Сибирь тергеезинде, Россия ичинде, керек дезе телекей ӱстинде бийик једимдерге јеткилейт. Олордыҥ ортозында бастырароссиялык ла телекейлик чемпионаттардыҥ эҥ бийик текпижине чыккандар ас эмес.

Ондый баатырларла тергеебистиҥ эл-јоны јолду оморкойт. Спорттыҥ бу бӱдӱминде оноҥ до бийик једимдер болорына бӱдӱп јадым.

Самбо бистиҥ јеристе ӧзӱп баштаганынаҥ бери Алтай Республиканыҥ тренер-преподавательдери СССР-дыҥ ле Россияныҥ спортыныҥ 180 узын, Россияныҥ спортыныҥ телекейлик классту 18 узын, Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ тӧрт узын, Россияныҥ, Азияныҥ, Европаныҥ ла телекейдиҥ ондор тоолу чемпиондорын белетегендер.

Алтай Республиканыҥ башчызы спортчыларга ла тренерлерге, спорттыҥ ветерандарына су-кадык, омок кӱӱн-санаа ла јӱрӱмде ле спортто бийик једимдер кӱӱнзеген» — деп, М. Ю. Маргачев куучынын тӱгести.

Байрамдык јуунда кӧп спортчыларга, олордыҥ тазыктыраачыларына, анайда ок ветерандарга кӱндӱлӱ грамоталар ла быйанду самаралар табыштырылган. Олордыҥ кезиги бисте самбоныҥ тӱӱкизин эске алындылар.

70-чи јылдарда кебисте кожо кӱрешкен эмди 70 јашту ветерандар микрофонго чыгып, самбоныҥ ӧзӱмине кандый камаанын јетиргенин куучындадылар.

Јиит улус каргандардыҥ узун куучынына тыҥ ла јаан ајару этпейтен эди… Оныҥ учун айдарга сананган санааларымды газет ажыра кыскарта бичийин.

Самбоныҥ Алтай Республикадагы тӱӱкизин алза, оны ӱч бӧлӱкке бӧлиирге јараар. Баштапкызы – Горно-Алтайскта 1950-1960-чы јылдарда эки-јаҥыс самбист табылып келгени. Экинчизи — Горно-Алтайскта пединститутта, анчада ла 1970-чи јылдарда, самбисттердиҥ секциязы эрчимдӱ иштегени. Ӱчинчизи — 1980-чи јылдарда бистиҥ алтай уулдардыҥ ортозынаҥ профессионал ӱредӱлӱ спортчылар иштеп баштаганы.

Мениҥ билеримле, эки-јаҥыс самбисттиҥ бирӱзи Бичаков Леонид (Чамал аймак) болгон. Оныҥ бӧкӧзин кӧп улус кайкайтан — турникте бир колыла 8 катап тартынар. Ол Барнаулда иштеген ле тазыктырынган, спорттыҥ узы болгон.

Сергей Боронкин бистиҥ областьта самбоны таркадар керекке ас эмес ӱлӱӱзин кошкон. Бу кижи керегинде СССР-дыҥ самбо кӱреш аайынча узы, СССР-дыҥ бу бӱдӱм аайынча нерелӱ тазыктыраачызы В. Метелицаныҥ «Самбо — любовь моя» деген бичигинде мынайда бичийт: «Горно-Алтайский автоном областьта самбо кӱрешти ӧскӱрип тыҥыдарга ченешкен улустыҥ бирӱзи С. Боронкин болгон. 60-чы jылдардыҥ тал-ортозы киреде экинчи разрядту самбист Братск городтоҥ Горно-Алтайскка келген. Зооветтехникумда Сергей, «Динамого» тайанып, самбоныҥ секциязын ачкан…

1964 jылда Боронкин меге, самбо кӱрештиҥ федерациязыныҥ председателине, мындый суракту баштанды — методический литература, ӧскӧ дӧ jанынаҥ болужыгар. Онызын мен оҥдоп турбай, ол алдынаҥ ла бойы албаданып jӱрген кижи болгон. Самбо кӱреш аайынча бичиктерди ол тушта табатаны кӱч керек. Jе ондый да болзо, Е. Чумаковтыҥ, Г. Туманянныҥ ла Л. Туринниҥ «Самбо кӱрештиҥ ээжилери» деген бичигин таап бердим…

Бу учуралдыҥ кийнинеҥ Горно-Алтайсктыҥ самбисттери кандый айалгада тазыктырынып турганын кӧрӧргӧ бу городко келдим. Боронкинниҥ секциязы кандый айалгада иштеп турганын кӧрӧлӧ, алаҥ кайкадым! Кандый да эп-сӱмелерле jапшыра кӧктӧлгӧн матрастар, тапчы кып, кир-тор, тоозын! Мындый айалгада туберкулез оорула оорыырга узак эмес.

Боронкинле кожо jербойындагы милицияныҥ начальнигине бардыс. Оныҥ офицерлери, сержанттары кандый айалгада тазыктырынып турганына аjару эттим. Jаан удабай, «Динамодогы» секцияга гимнастический маттарды садып алгандар, байагы маттарды бириктире салала ӱстине jайатан jаан-элбек покрывалоны jербойындагы фабрикада кӧктӧгӧндӧр, jаҥы залга кӧчкӧндӧр. Кыскарта айтса, кӱрежерине таскадынатан айалга оҥдолгон».

80-чи јылдардаҥ бери самбо канайда ӧзӱп келгенин бӱгӱнги јииттер јакшы билер. Театрда ӧткӧн байрамдык туштажуда улустыҥ куучынын уккан кийнинде келген оморкодулу санааларымды айдайын.

Баштапкызы — ӧскӱс-јабыс ӧскӧн лӧ самбодо бийик једимдерге јеткен Валера ла Сашка Чернышовтор. Валера СССР-дыҥ спортыныҥ самбо кӱреш аайынча баштапкы узы. Эҥ ле оморкодулузы — јетен јашту ветеран бӱгӱн Росгвардияныҥ уулдарын кӱрежерине, каршучылдыҥ колы-будын кайра тудуп, темир кӱлӱни колына кийдирерине ӱреткенче.
Экинчи оморкодуум — ол Сумачаков Василий. Бис 70-чи јылдарда јаҥыс бескеде кӱрешкенис. Самбодо кем де «техниказыла», кем де кара кӱчиле јеҥер аргалу. Василий бастыра јанынаҥ јайалталу баатыр болгон. Бӱгӱн ол МВД-ныҥ нерелӱ ветераны, милицияныҥ отставкадагы полковниги. Афгандагы јуу-чактыҥ эрчимдӱ туружаачызы. Оны Василийдиҥ тӧжиндеги јуучыл кӧп кайралдары керелейт.

База бир јаан оморкоду — јетенинчи јылдарда бистиҥ тренерис болгон Вадим Леонидович Носков. Байрамдык јуунда бу кижини кӧп улус јылу эске алынгандар. Ол бойыныҥ ӧйинде Алтай Республикада самбоныҥ ӧзӱмине эҥ јаан тыныш берген кижи деп айдарым. Вадим Леонидович керегинде мен «Јеҥнеҥ тудуп кӱрешкен јетенинчи јылдарыс» деп бичимелимде эске алынган эдим.

Кезик ветерандар В. Л. Носковко учурлай Горно-Алтайскта эземниҥ доскозын ачары керегинде шӱӱлте айткандар. Оны мен акту кӱӱнимнеҥ јӧмӧп јадым. Јараш, јакшы шӱӱлтени айдатаны — ол бир керек. Је оны канайда бӱдӱрери керегинде лаптап сананбаза, ол шӱӱлте ле болуп артып калар.

Куучынымныҥ учында Мӧҥӱне Яковлевич Яйтаковко јаан быйанымды айдар кӱӱним бар. Озо ло баштап бисти, ветерандарды, ундыбай турганы учун. Экинчизинде, ол самбо кӱреш бистиҥ јерде ӧзӧрине ле таркаарына эҥ јаан ӱлӱӱзин кошкон ло кожуп турган спортчылардыҥ бирӱзи. Оныҥ командазына иште де, јӱрӱмде де бийик једимдер кӱӱнзейдим!

Тениш ТОХНИН

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина