Алтайдын Чолмоны

Ээлӱ кайчы Сыгыр

30.11.2023

Кайчы Шуну Ялатов

Алтайыстыҥ чӧрчӧк-куучындарына, тӱӱки-кебине кирген јаандарыс керегинде куучынды бис калыгыстыҥ ээлӱ кайчылары Сыгыр Мамаковтыҥ ло Шуну Ялатовтыҥ туштажузы керегинде бичимелле баштайдыс.

Сыгыр Мамаков эмдиги Каспа јуртта јаткан ады јарлу кайчы ла јарлык болгон. Шуну Ялатов, ол тушта јиит кижи, Шабалин аймакта ветеринар болуп иштеген. Бу эки кижиниҥ туштажузы 1940-чи јылдардыҥ экинчи јарымында ӧткӧн болгодый. Сыгыр Мамаков мее-баштыҥ оорузынаҥ Томск каланыҥ эмчилигинде 1950-чи јылдарда корогоны керегинде јетирӱлер бар. Шуну Ялатов Горно-Алтайск калада 2002 јылда 75 јаштуда амырап калган.

Јаҥар баатыр керегинде кай чӧрчӧкти Шуну Ялатов баштап ла Сыраҥ таадазынаҥ, оноҥ Сыгыр кайчы кайлаарда уккан. Кеп-куучында айдылганыла, 99 чӧрчӧктиҥ эҥ јааны– Јаҥар баатыр керегинде чӧрчӧк. Оны Шуну Ялатовтыҥ айтканыла, «Ак Чечек» бичик чыгару 1997, 2002, 2004 јылдарда 3 том эдип кепке базып чыгарган.

Кичӱ изӱ ай. Иш те чала когызай берген туш. Сыгырдыҥ јиит ӧйинде кӧдӱрген тажын барып кыймыктадып кӧрӧктӧр деп, Иркитов Јыду ӧрӧкӧн бир катап айткан. Бисте не болзын – не-немедеҥ тура калатан эмес, барар ла дештис.

Мундусов Јырачы, Сойонов Шагайчы, Кергилов Какаш, Иркитов Антрак, Идубалин Курдак – бастырабыс онноҥ ажыра кижи – Чибит-Оозы јаар меҥдедис.
Једип келер болзо, сууныҥ јарадында чала кӧгӧлтирим јаан болчок таш јадыры. «Бот бу таш» – деп, Јыду ӧрӧкӧн сабарыла кӧргӱсти. (Каспаныҥ ичинде тургуза ӧйдӧ Чибит деген ӧзӧк бар, мында Чибит деген суу агып јат. Каспа јуртта мындый ок атту ором бар эмтир. Је эмдиги улус Чибит-Оозында ээлӱ кайчы Сыгырдыҥ кӧдӱрген тажы кайда болгонын билбейдилер).

Кӧс кайкадар, кол кӧдӱрер. Бистиҥ кажыбыс ла ташты айландыра базып, оны эбинче тудала, кӧдӱрерге чырмайдыс. Кайдаҥ база, Сыгырдыҥ тажын кӧдӱрердеҥ болгой, оны кыймыктадар да кижи ортобыстаҥ чыкпады. Сыгырдыҥ тажыла тегин калас урушпагар деп, Какаш бисти токтотты. Ол ээлӱ кайчы, ары јанынаҥ јайалган јарлык. Алтайын такыган кижи мындый уур немени Ак-Буркан кудайыныҥ алкыш-быйаныла, ол јердеги баатырлардыҥ болужыла кӧдӱрип турбай деп айткан.

Какаштыҥ куучынын угала, бис мууканыштыҥ неме болбозын јарт оҥдоп, айылдарыска јанып ийдис.

Мен Сыгыр ӧрӧкӧнгӧ туштап, куучындажайын деп јӱргем. Удабай ондый ӧй келиже берген. Ол кӱн мен Эпшеенниҥ ле Ак-Сууныҥ турлуларында болуп, ӧзӧккӧ тӱшкем. Каспа сууныҥ јарадында ӱч айыл туру. Ӱстиги јанындагы айылдыҥ ат чакызына келзем, одын јаргыштаҥ туйук сагалду байалкак јаан сынду кижи меге удура базып келди.

Эзен-амырды угушкан јерде, байагы кижи чылбырымды алып, колтыгымнаҥ тударда, алаҥ кайкадам. Карый берген кижиге аттаҥ тӱжӱртерге меге, јиит кижиге, уйатту да болгон. Кемзинген мени кӧрӱп, ӧрӧкӧн кӱлӱмзиренген айас куучындады:
– Бойы келген малдыҥ бажына сокпойтон јаҥду. Айылга амадап келген солун кижиниҥ јааны-јажын ылгабайтан, оны адынаҥ тӱжӱрип, адын чакызына буулаар учурлу. Чындап та, эмдиги кал ӱйе эртеги јаҥды кайдаҥ билзин. Ат чакымныҥ ээзи ажындыра атту солун кижи келип јадыры деерде, сакып турганым бу ине.

Айылга кирзебис, ӧрӧкӧнниҥ ӱйи чеген азып кӧлзӧп турган эмтир. Эзен-амырысты угушкан јерде, адымды сурады. Адымды айдып, ада-ӧбӧкӧмди јети ӱйеге јетире тоолоп береримде, табылу унчукты:

– Айдарда, сен Солтон угынаҥ турбайыҥ.

Сыгыр сагалын сыймай соголо, мени ајарулу кӧрӧлӧ, тазыл-тамырымды каза берди:
– Сыраҥ таадаҥныҥ эмеени Унут мундус сӧӧктӱ кижи болгон, оныҥ балазы сениҥ адаҥ Кокур. Бистиҥ уйага јуук кижи турбайыҥ. Адаҥ јарлык, таадаҥ кайчы кижи болгон. Сыраҥ топшуурын туура салала, чайлап отурза, топшууры бойы ла ӱнденип јадатан эди.

Таадаҥды јакшы билетем. Сыраҥ бир ӧйдӧ Каспа јуртка кӧчӱп келеле, Каакаш, Таадай, Улаачы деп јеендериле коштой јуртаган. Тӱймеен токунай берерде, Коркобыдӧӧн Кокур деп уулыныҥ јанына кӧчкӧн. (Коркобы Шабалин аймакта болгон, эмди бу јурт јок).

Тӧс таайым деп айылга киргениҥ јакшы. Јакшы кижиниҥ алдында аскан казан турар, јаман кижиниҥ алдында айры талку јадар. Изӱ казанга учураганыҥ мӧрлӱ.
Ӧрӧкӧн меге чӧӧчӧй туттурала, јол-јорукта јӱрген кижи, ичип ий деди. Канайдайын, таай кижиниҥ айтканынаҥ канайып кыйар, кӱӱнин јандырбадым.
Санаама сумкамда бир шыкайлык спирт бары кирди. Отурган кижи тура јӱгӱреле, сумкамды казындым. Бир немени кодорып, тӧс таайыма туттурдым. Сыгыр ӧрӧкӧн кӱлӱмзиренеле, бажын эҥиди:
– Баркы учун јеениме нени беретем: менде ээрлӱ ат та, мылтык та јок.

Ӧрӧкӧнниҥ эрмеги озогы кеп-куучынды эске алындырды. Айлаткыштыҥ тӱби јаар шиҥген чактардыҥ та кажызында бу болгон: таайына јеени айылдап келген эмтир. Ол јети јеендӱ болгон. Јеенине ээрлӱ ат, адар мылтык сыйлап береле, алты јееним келзе, мен нени беретем деп, байагы кижи ал санаага тӱшкен, олор айылдаза тӱреерим. Јети бӧрӱ келзе, јаан ла болзо, јети кулун тудуп јигей деп…

Алты јеени таайыныҥ кысканчагын билип ийеле, айылдап келбеген. Кебинде айдылганыла болзо, бӧрӱлер таайдыҥ малын тӱгезе јиген.

Эҥирде, уйуктаар бажында, јаҥ керегинде куучын башталарда, ӧрӧкӧн айтты:
– Ӧй кату, улус чачыҥы. Эмдиги улуска байлу-чӱмдӱ Јаҥар баатыр керегинде чӧрчӧкти кайлаарга да јалтанчылу.

Мен кӧдӱрге таш керегинде айдарымда, ол табылу куучындады:
– Ол ташты Јаҥар баатырдыҥ болужыла кӧдӱрип турбай… Мен алдында кайлап јӱретем. Алтай кӧдӱрип, кӱрее тургузып, ыйык буулап, Ак-Бурканга мӱргӱп, јарлыктап та туратам. Је Совет јаҥ јарлыктарды јоткондой берерде, токтодынып ийдим. Је јарын экелген кижиниҥ јарынын ӧртӧп, аайын-јартын айдып берерим.

Эртезинде мал акталап турарыста, ӧрӧкӧн малдыҥ алдына ак кийис јайарда, оны не јайып турганаар, калас јерге канга уймалар дедим. Сыгыр ӧрӧкӧн јартады: алдында, амыр ӧйдӧ, Алтай кӧдӱрип, мӱргӱӱл эдеримде, ыйыкка буулаган койдыҥ алдына јайган кебис, кой-малдыҥ кежиги мында: оны келин кижи алтабас јаҥду, ол тӧр кайырчактыҥ ӱстине јайып салатан јаан јӧӧжӧ.

Кураганды ак ширдек кийистиҥ ӱстине акталап божоорыста, ӧрӧкӧн кийистеги чӧптӧрди силкийле, оны чебер апарала, тӧр кайырчактыҥ ӱстине јайып салды.
Оноҥ меге мынайда куучындады:
– Бу мӱргӱӱл тушта койдыҥ тӧрт саныныҥ алдын јайган кебис-кийис. Ол јаҥыс ла мениҥ малыма быйанду эмес, мениҥ балдарымныҥ балдарына улалар алкыш-быйанду. Оныҥ учун мен оны тӧртӧн јылдаҥ ажыра чебер алып јӱрӱм.

Мен ӧрӧкӧннӧҥ Јаҥар баатыр керегинде чӧрчӧкти угарга санангам. Је ол бу чӧрчӧкти кӱстиҥ кӱреҥ байында, албаты аш согуп божозо кайлап бергейим деди. Оноҥ топшуурын алып, экпил-тепкил эки кылду, чечен ӱнгӱр топшуурын алкаган соҥында, Ак-Буркан кудайынаҥ алкыш-быйан сураган. Оноҥ агаш-ташту Алтайын, ак мӧҥкӱлӱ тайгаларын алкап, агаш болгон черӱлӱ, ак кайа шибеелӱ Алтай ээзине баштанган.

Алтайын алкаганы:
Јал мӧҥкӱзин бӱркенген,
Јажыл мӧжин јабынган,
Јаашкан карла јунунган
Јайы-кыжы билдирбес
Јай кеберлӱ Алтайым.

Кӧк мӧҥкӱзин бӱркенген,
Кӧк ӧлӧҥин јабынган,
Кӧбӱ карла јунунган
Кӱзи-јайы билдирбес
Кӱс кеберлӱ Алтайым.

Сакылталу кӱним кӱчӱрген айдыҥ 10-чы кӱнине келишти. Мен катап ла Каспада Мамаков Сыгыр-эште. Ол кӱн эҥирде ээлӱ кайчыныҥ айылында јаан да, јаш та улус кара бајырт.
Јаҥар баатыр керегинде чӧрчӧкти јуулган улус кӱн алыстатпай тогус кӱнниҥ туркунына уккан. Оны уккан улус Сыгыр ӧрӧкӧнгӧ јаан алкыш-быйан айдып јанган.
Кӧксиниҥ јылузын, кӱӱниниҥ арузын улуска сыйлаган Мамаков Сыгыр ӧрӧкӧн 1952 јылда божогон. Ээлӱ кайчыныҥ албатызына айткан учурлу сӧстӧрин алтай калыгы ундыбас деп иженедим.

Албатыныҥ кеп-куучындарында айдылганыла, ээлӱ кайчы болзо, оныҥ сӱнези алтыгы ороонго барбай, ак јарыкты айланар. Канча ӱйениҥ бажында ол кижиниҥ тыны ӧскӧ кижи болуп чыгар. Айса болзо, мундустар отогынаҥ Сыгыр ӧрӧкӧнниҥ керегин улалтар кижи туулар.

Шуну ЯЛАТОВ